دریاها و اقیانوس ها
کلیاتی درباره دریاها و اقیانوسها
زمین سیاره آب است. پوسته زمین بیش از 4 میلیارد سال پیش
به حالت جامد درآمده است و سپس در اثر آتشفشان، آب از درون زمین استخراج و در حوزه‌های
اقیانوسی جمع شده است. تقریبا 71% سطح زمین با آب اقیانوسها پوشیده شده است و عمق
متوسط اقیانوسها حدود 3730 متر است. در موقعیت های گوناگون، تنها بخش اندکی از آب
زمین در جو موجود است و آب در دریاچه‌ها و پوشش‌های یخ باقی می‌ماند. تقریبا تمام آب
در اقیانوس، که تأثیر عظیمی در زندگی ما دارد، باقی می‌ماند.
با این تعریف چنین به نظر می‌رسد که اگر قرار باشد نام
با مسمائی برای سیاره خود انتخاب نمائیم، «کره‌آبی» خیلی مناسبتر است تا کره خاکی
یا کره زمین.
از 510 میلیون کیلومتر مربع مساحت کل زمین، بیش از 361 میلیون کیلومتر
مربع آنرا آب پوشانیده است. هممانطورکه در بالا هم ذکرشد 71% سطح زمین را دریاها و
اقیانوس ها تشکیل داده‌اند و 29% بقیه را که معادل 149 میلیون کیلومتر مربع می‌باشد
خشکی‌ها یا قاره ها اشغال کرده‌اند. صرفنظر از آبی که در داخل خلل‌و‌فرج سنگ‌های
رسوبی موجود است، 97% از آب آزاد موجود در سیاره زمین را اقیانوسها دربر‌گرفته‌اند.
مقدار عظیم ولی ناشناخته‌ای از آب هم درون سنگ‌ها و مواد تشکیل دهنده گوشته وجود
دارد که در ترکیب سیلیکاتهای مختلف به کار رفته است.
همانطور‌که می دانیم پهنه‌های وسیع آب را با نام‌های
دریا و اقیانوس از هم تفکیک می‌کنند.
اقیانوس به پهنه بسیار وسیعی از آب ها اطلاق می‌گردد که
در عین حال باید دارای تمام اختصاصات زیر باشد:
-وسعت فوق العاده
-عمق متوسط زیاد
-داشتن ارتباط وسیع با یکدیگر، چه در سطح و چه در عمق
-سواحل متشکل از توده خشکی‌های متعلق به قاره های مختلف.
با در نظر گرفتن شرایط فوق در عصر حاضر فقط 3 اقیانوس می‌توان
در سطح زمین تشخیص داد:
1-اقیانوس آرام یا کبیر با وسعت 180 میلیون کیلومتر مربع
2-اقیانوس اطلس با وسعت 106 میلیون کیلومتر مربع
3-اقیانوس هند با وسعت 75 میلیون کیلومتر مربع
دریاها با وسعتی خیلی کمتر، هرگز نمی‌توانند هر 4
خصوصیات فوق را که برای اقیانوسها ذکر گردید، تواماداشته باشند. به عنوان مثال
آنچه را که سابقا اقیانوس منجمد شمالی می‌نامیدند، جدیدا دریای قطب شمال نامگذاری
کرده‌اند، زیرا این دریا علیرغم وسعت زیاد(14 میلیون کیلومتر مربع)، عمق زیاد و
این حقیقت که سواحل آن با قاره‌های اروپا، آسیا و امریکا مجاورت دارد، به خوبی و
با ابعاد کافی با اقیانوس اطلس و به خصوص با اقیانوس کبیر، ارتباط ندارد.
انواع دریاها
از دیدگاه جغرافیایی، درمیان دریاها، انواع مختلفی می‌توان
تشخیص داد:
1- دریاهای کناری یا حاشیه‌ای:
این نوع دریاها در کناره‌ها و حواشی اقیانوسها قرار
دارند و به علت ارتباط کافی با آنها، کم و بیش در تغییرات و تحولات کلی که اقیانوسها
متحمل می شوند شرکت می کنند، مانند دریای مانش، دریای عمان، دریای برینگ و غیره... 2- دریاهای
مدیترانه‌ای:
این گونه دریاها خیلی بیشتر و عمیق تر از دریاهای نوع
اول در خشکی‌ها فرورفته و محاط شده اند. این دریاها گاهی نیز بین خشکی‌های یک قاره
و یک مجمع الجزایر محدودمی شوند.
ارتباط اینگونه دریاها با اقیانوس از طریق یک یا چند
تنگه باریک با عمقی خیلی کمتر از عمق دریا، انجام می‌گیرد، مانند دریای ژاپن و
غیره...
2- دریاهای مدیترانه‌ای:
این گونه دریاها خیلی بیشتر و عمیق تر از دریاهای نوع
اول در خشکی‌ها فرورفته و محاط شده اند. این دریاها گاهی نیز بین خشکی‌های یک قاره
و یک مجمع الجزایر محدودمی شوند.
ارتباط اینگونه دریاها با اقیانوس از طریق یک یا چند
تنگه باریک با عمقی خیلی کمتر از عمق دریا، انجام می‌گیرد، مانند دریای ژاپن و
غیره...
ویژگی اقیانوسها ودریا ها
پراکندگی
آبها آبها در روی زمین چگونه است؟
29 درصد سطح زمین را خشکی ها و بقیه را آب های اقیانوس
ها و دریاها پوشانیده اند. اقیانوس آرام بزرگترین پهنه ی آب اقیانوس است که مساحت
آن به تنهایی بیش از مساحت تمام قاره های جهان است.
آیا آب اقیانوس ها و
دریاها شیرین است؟
وقتی رودها از خشکی ها به سوی اقیانوس
ها و دریاها حرکت می کنند، در مسیر خود نمک های موجود در خاک های بسترشان را در
خود حمل می کنند. گاه در بعضی اقیانوس ها، کوه های آتش فشانی فوران می کنند و به
این ترتیب موادی از درون زمین وارد آب اقیانوس ها می شود، به همین دلیل در آب
اقیانوسها ، نمک ها و گازهای محلولی وجود دارد که مهم ترین آنها نمک طعام و گاز
اکسیژن است. این دو ماده در زندگی جانوران و گیاهان اهمیت بسیاری دارد. در بعضی از
کشورهای مجاور دریا که برای مردم برای مصارف مختلف، به مقدار کافی آب شیرین در
اختیار ندارند. آب شور دریا را با روش های مختلف سنتی یا با استفاده از فناوریهای
جدید، شیرین و قابل مصرف می کنند. انسان قرنهاست که از نمک های موجود در آب
اقیانوسها و دریاها و نیز از منابع زیر بستر دریا ، به ویژه نفت و گاز استفاده می
کند.
حرکات آب دریاها و
اقیانوسها:
الف – جزر و مد :
بالا آمدن آب اقیانوس و دریا را مد و پائین آمدن آن را جزر می گویند. نیوتن در قرن
هیجدهم این نکته را کشف کرد که جزر و مد در اثر نیروی جاذبه ی ماه اتفاق می افتد.
هنگام مد، آب به طرف ساحل به پیش می رود و هنگام جزر، به طرف دریا عقب نشینی می
کند.
شاید این سؤال برای شما پیش بیاید که چرا خورشید تأثیر
چندانی بر جزر و مد ندارد؟ در پاسخ باید گفت که خورشید کره بسیار بزرگی است و
تأثیر زیادی از نظر نور و گرما بر سطح زمین دارد، اما به دلیل آن که بیشتر از ماه،
از زمین فاصله دارد بر جزر و مد تأثیر بسیار کمی می گذارد. وقتی ماه بالای اقیانوس
یا دریایی قرار می گیرد. حالت مد اتفاق می افتد و آب در ساحل به جلو می آید. هنگام غروب
ماه در افق جزر رخ می دهد. بطور متوالی در هر شبانه روز و هر بار چرخش زمین به دور
خود، دو مرتبه مد دو مرتبه جزر اتفاق می افتد.
شدت جزر و مد در تمامی روزهای ماه یکسان نیست. در اوایل
ماه قمری که ماه، خورشید در یک امتداد قرار می گیرند، نیروی کشش آنها در سطح
اقیانوس ها و دریاها مدهای قویتری ایجاد می کند.
ب – جریان های دریایی :
شاید برای شما جالب باشد که در اقیانوس ها هم مانند خشکی
ها ، رودهایی جریان دارند که به آن ها جریان های دریایی (اقیانوسی) می گویند. این
جریان ها که مستمر و دائمی نیز هستند، پیوسته از نواحی گرم استوایی به سمت قطب در
حرکتند. در مقابل این جریان آب گرم، جریان های آب سرد نیز از نواحی قطبی به سوی آب
های گرم استوایی حرکت می کنند.
جریان های دریایی چگونه
بوجود می آیند؟
بیشتر جریان های دریایی بر اثر وزش و
حرکت باد بوجود می آیند، مثلاً در منطقه استوایی، وزش بادهای منظم موجب شکل گیری
جریان های دریایی و حرکت آن ها به طرف قطب شما ل و قطب جنوب می شود.
پ – امواج : آب دریاها و اقیانوس ها بی حرکت و ساکن نیست
بلکه همیشه در تلاطم و جابجایی است. یکی از انواع مهم حرکت دریاها و اقیانوس ها
موج است که در سواحل بیشتر از سایر نواحی به چشم می خورد. آب دریاها و اقیانوس ها،
بر اثر اختلاف فشار هوا و وزش باد به شکل موج به جنبش درمی آید.
در کنار سواحل، باد پیوسته آب را به جلو می راند و قله ی
موج به سمت ساحل منحرف می شود ولی در وسط دریا، هر نقطه از آب فقط درجای خود بالا
و پائین می رود. البته هنگامی که وزش باد شدت می گیرد حجم عظیمی از آب به شکل
امواج سهمگین به اطراف هجوم می آورند که این امر برای کشتی های کوچک، بسیار خطرناک
است . ضربات امواج در تخریب و فرسایش سواحل نقش بسیاری دارند.
شکل ناهمواریهای کف
اقیانوس ها چگونه است؟
نتایج تحقیقات اقیانوس شناسان نشان می
دهد که در بستر کف اقیانوس ها اشکال گوناگونی از ناهمواریها وجود دارد.
ایوان خشکی (دشتاب
) :
کم عمق ترین بخش اقیانوس است و با
شیبی ملایم از نزدیکی ساحل اقیانوس تا عمق 200 متری ادامه
می یابد. پهنای قدرت قاره در جاهای مختلف، متفاوت است، برای مثال، در سواحلی که شیب بستر اقیانوس ملایم است. فلات قاره وسعت بیشتر دارد. این
بخش از نظر ماهی گیری و وجود منابع سرشار نفت و گاز و نیز جزایر اهمی زیادی دارد.
قسمت شیبداری که بعد از فلات قاره قرار گرفته است و
تاعمق حدود 2000 تا 5000 ادامه می یابد، شیب قاره نام دارد در بخش بسیار عمیق بستر
اقیانوس که کف اقیانوس نامیده می شود، ناهمواری های گوناگونی وجود دارد،در این
بخش ، کوههای فراوانی دیده می شود که بعضی از آن ها آتش فشانی اند. این کوه ها در
بعضی جاها سر از آب درآورده و جزایری را تشکیل داده اند : مانند جزایر فیلیپین.
رشته کوههای میان اقیانوسی از رشته کوههایی که در خشکی
ها هستند بسیار وسیع ترند. برای مثال، رشته کوه میانی اقیانوس اطلس در سراسر قسمت
میانی این اقیانوس کشیده شده است.
در کف اقیانوس ها دره ها و شکاف های طولانی و باریکی به
نام گودال وجوددارد که ژرفای آن ها بسیار زیاد است.
ویژگی های اقیانوس هاو دریا ها
هدف کلی :
آشنایی با ویژگی های آب اقیانوس ها و دریاها و حرکات آن ها
هدفهای جزئی :
آشنایی با چگونگی پراکندگی اقیانوس ها و دریاها و حرکت آن ها
آشنایی با ترکیب مواد آب اقیانوس ها و دریا ها
آشنایی با جزر و مد و آثار آن
آشنایی با جریان های اقیانوس ها
آشنایی با اشکال ناهمواری های کف اقیانوس
دانش آموز گرامی یک بار دیگر به کره ی جغرافیایی توجه کنید .
29 درصد سطح زمین را خشکی ها در بر گرفته اند . چند درصد دیگر را آب های اقیانوس و دریاها پوشانده اند؟
اقیانوس های جهان عبارتند از :
اقیانوس آرام ، اطلس ، هند ، منجمد شمالی ، منجمد جنوبی
- اقیانوس آرام بزرگترین اقیانوس روی زمین است که حدود کره ی زمین را دربرمی گیرد.
در درون آب دریاها و اقیانوس ها مواد مختلفی یافت می شود بعضی از این مواد توسط رود ها از سطح خشکی به آب دریاها و اقیانوس ها آورده می شوند .
و بعضی دیگر از طریق کوه های آتش فشانی داخل اقیانوس وارد آب اقیانوس ها می شود.
از مهم ترین مواد موجود در آب دریاها و اقیانوس ها که در زندگی جانوران و گیاهان اهمیت بسیاری دارند نمک طعام و گاز اکسیژن است
در بعضی از کشور های مجاور دریاها و اقیانوس ها که مردم برای مصارف مختلف به مقدار کافی آب شیرین در اختیار ندارند آب شور دریا را با روش های مختلف سنتی یا با فناوری جدید شیرین و قابل مصرف می کنند .
انسان از نمک های موجود در آب اقیانوس ها و دریاها و نیز از منابع زیر بستر دریا به ویژه نفت و گاز استفاده می کنند
منبع: اینترنت
