تحقیق جغرافیا از مدل های جغرافیایی و ناهمواری های ایران

به نام خدا

 

تحقیق جغرافیا از مدل های جغرافیایی و ناهمواری های ایران

مقدمه

  مدل جغرافیایی چیست؟

به مجموعه ی آنچه که آموزش یک مفهوم جغرافیایی را سهولت بخشد و در ساده کردن تفهیم یک موضوع پیچیده ی جغرافیایی کمک کند یا یک نظریه یا فرضیه ی جغرافیایی تجربه شده را اثبات کند، مدل جغرافیایی می گویند.
مدل جغرافیایی تنها به ماکت ها و مولاژها اطلاق نمی شود بلکه این دو نیز بخشی از مدل های جغرافیایی هستند، مهم ترین اصل در مدل های جغرافیایی، سهولت استفاده و تأثیر آن ها در یادگیری است. در طبقه بندی مدل های جغرافیایی، سلیقه ی محقق ملاک عمل است. با این حال در یک طبقه بندی ازن مدل ها را به چهار دسته تقسیم می کنند:

1- مدل ساده خطی :
از جمله مدل های آماری یا ریاضی که در تفهیم نتایج یافته های یک موضوع جغرافیایی در موارد مشابه کاربرد دارد مانند : مدل رطوبت نسبی

100×	رطوبت موجود در هوا	= رطوبت نسبی هوا
	حداکثر رطوبتی که در همان دما می تواند وجود داشته باشد

2 – مدل مشابه سازی :
مدل هایی هستند که به مقیاس معینی از پدیده های واقعی ساخته می شوند. این مدل ها را هم اکنون به صورت مدل های رایانه ا ی تهیه می کنند. مانند مشابه سازی رفتار جزر و مد یا مدل مشابه سازی نمایش طوفان و گردباد. 

3 – مدل مقیاس کارکردی: 
این مدل ها در مقیاس های متفاوت در آزمایشگاه های جغرافیایی ساخته می شوند و برای بررسی وضعیت واقعی، نظیر میزیشن و تونل باد مورد استفاده قرار می گیرند. مدل های مقیاس کارکردی بیشترین نقش را در آموزش موضوعات جغرافیایی عمومی دارند. کاربرد عمده ی آن ها در نمایش دادن پدیده های طبیعی است و در مسائل انسانی به ندرت از آنها استفاده می شود . به این مدل ها، مدل های فیزیکی می گویند. 

4- مدل ادراکی یا استنتاجی : 
این مدل ها بدنبال بررسیها به عمل آمده در مورد یک فرضیه یا نظریه در یک محیط واقعی تعریف می شوند. مانند مدل فون تانن.  

 

  فواید مدل های جغرافیایی :

اگر شما در تهیه و تولید مدل های جغرافیایی نقش داشته باشید، علاوه بر درک مفاهیم جغرافیایی، به تجزیه و ترکیب مفاهیم نیز دست خواهید یافت. به علاوه توانایی برخی از مدل های جغرافیایی به حدی است که بدون استفاده از آنها نمی توان موضوع را درک کرد. گاهی نیز در محیط واقعی خطرهایی وجود دارد که کار مطالعه را غیرممکن می سازد. مثلاً مطالعه ی آتشفشانها یا بررسی کف اقیانوسها، گاهی نیز امکان تکرار پدیده وجود ندارد، مانند پدیده ی کسوف یا زلزله، در این گونه موارد مدل های جغرافیایی می توانند در فهم موضوعات کمک مؤثری کنند. گفته اند که طبیعت آزمایشگاه جغرافیا است. پس جغرافیا یکی از رشته های علمی است که آزمایشگاه بسیار وسیع مجهزی دارد و از آن برای شناخت سیستم های جغرافیایی می توان استفاده کرد.
اگر بخواهیم جهان پیچیده و پر از سیستم را به طور دقیق و اسان درک و مدیریت کنیم، باید تعامل بین سیستم ها را به خوبی بشناسیم. گام بعدی این است که بتوانیم سیستم را به صورت یک مدل نشان دهیم تا اجزاء مهم و پیوندهای اساسی آن برجسته شود و جزئیات کم اهمیت در سایه قرار گیرند. در مراحل بعد، می توان مدل ها را گسترش داد به یکدیگر مرتبط کرد و به واقعیت نزدیکتر نمود.
اگر برنامه ریزان و مسؤولان شهرکی را بخواهند بسازند. قبل از ساخت، پرسش هایی را مطرح می کنند از قبیل: 
خیابان ها و ساختمان ها چگونه باید طراحی شوند؟
شبکه ی حمل و نقل شهرک چگونه باید باشد تا افراد با صرف کمترین وقت براحتی بتوانند به محل کار خود برسند؟
و....
بسیاری از برنامه ریزان و دست اندرکاران برای یافتن پاسخ مناسب و عینیت بخشیدن به اندیشه ها و تصورات خود، اجزاء سیستم شهرک یعنی خیابان ها، ساختمان ها، فضای سبز و ... را در مقیاس کوچک به صورت ماکت یا مدل طراحی می کنند و محاسن و معیت طرح خود را بررسی و بعد از رفع اشکالات و جابه جایی برخی اجزاء و پیش بینی ها به ساخت شهرک اقدام می کنند.
همه ی ما در زندگی روزمره به صورت های گوناگون از مدل استفاده می کنیم، وقتی شما وارد اداره یا سازمانی می شوید چارت سازمانی است که به شما کمک می کند بتوانید بخش مورد نظر خود را پیدا کنید و به سلسله مراتب اداری و روابط درون سازمانی پی ببرید.
در علم جغرافیا ، مانند بسیاری از رشته های علمی، از گذشته های دور تا امروز از انوع مدل ها برای مطالعه و پژوهش بهره جسته اند.  

 

  اهمیت مدل :

در جغرافیا مشاهده ی مستقیم پدیده ها اهمیت بسیار دارد، زیرا افراد در محیط واقعی همه ی پدیده ها و اجزاء را در مقیاس اصلی خود به صورت ترکیبی می بیند و ارتباط آنها را با سایر اجزاء درک می کنند. پاسخ برخی پرسش ها با مشاهده مستقیم داده می شود اما همیشه برای همه ی ما امکان ندارد که بسیاری از پدیده ها را به صورت مستقیم ببینیم و اطلاعات مورد نظر خود را کسب کنیم. برخی از پدیده های جغرافیایی در گذشته روی داده اند و اکنون فقط آثاری از آنها دیده می شود مانند بوجود آمدن کوهستان ها .
برخی پدیده ها در فاصله ی دور از محل زندگی ما به وقوع می پیوندند و فرصت و امکان دیدن آن ها برای همه ی ما فراهم نیست (مانند سیستم های یخچالی و ارتفاعات زمین) سیستم های جغرافیایی پیچیده و متوعند و به همین علت ، درک روابط اجزاء و پیش بینی رویدادهای احتمالی آنها در آینده به راحتی امکان پذیر نیست. مواد یاد شده و نظایر آن موجب شده است که جغرافی دانان برای مطالعه ی این سیستم ها دور از دسترس، از مدل استفاده کنند.  

 

  ویژگیهای یک مدل :

1. مدل باید شکل ساده ای از پدیده ی اقعی را نشان دهد.
2. به واقعیت شباهت زیادی داشته باشد
3. اطلاعات مورد نیاز را در اختیار قرار دهد
4. بهتر است مختصر و مربوط به موضوع باشد
5. از دقت کافی برخوردار باشد
6. قابلیت پیش بینی داشته باشد
7. و بالآخره بتواند راه حل هایی پیشنهاد دهد و تصمیم گیری را آسان کند.  

 

  مدل های ریاضی :

قبل از ساخت هر مدل، ابتدا مدل ذهنی آن ساخته می شود.مدل های ذهنی با استدلال پیش بینی، ایجاد روابط ، تجزیه و تحلیل ، ترکیب و .. شکل می گیرند. برخی از این مدل ها به صورت تصور ، توصیف ، بیان ریاضی و ...در می آیند.
مدل ریاضی همانند سایر مدل ها توصیف سیستم است و ویژگیهای معین و نحوه کارکرد، روابط وضعیت آتی آن را بیان می کند. در مدل های ریاضی و پدیده های سیستم های واقعی به صورت خلاصه و با استفاده از اعداد و نمادها ارائه می شوند، به همین علت مدل های ریاضی دقیقند و نسبت به سایر مدل ها از وضوح و صراحت بیشتری برخوردارند. در جغرافیا مدل های ریاضی کاربرد زیادی دارند. به این مدل دقت کنید :
رابطه تراکم نسبی جمعیت :

تعداد جمعیت	= تراکم نسبی جمعیت
مساحت منطقه

 

 

  یک مدل جغرافیایی : مدل فون تانن :

یکی از ساده ترین و معروف ترین مدل های جغرافیایی به کار گرفته می شود و مدل فون تانن است. (von tanan) این مدل با وجود قدیمی بودن و اشکالاتی که به آن وارد شده است، هنوز هم اعتبار زیادی دارد.
فون تانن در این مدل رابطه بین فاصله از مرکز شهر، قیمت محصولات کشاورزی، اراضی زراعی نزدیک به مرکز شهر و بازار به تولید کااهای پر حجم و فاسد شدنی مانند سبزی، میوه، گوشت ، لبنیات اختصاص داده می شود تا این کالاها سریعتر به بازار مصرف برسند و حمل و نقل نیر ارزان تر تمام شود . نواحی دورتر از مراکز شهری به طور گسترده به گیاهان مرتعی، تولید غلات تجاری و گله داری اختصاص می یابد.
لازم به یادآوری است که زمین های کشاورزی نزدیک تر به مرکز شهر و بازار مصرف از اراضی دوردست گران ترند.
به شکل 8 دقت کنید. به خاطر داشته باشید که مدل نمی تواند کاملاً بر واقعیت منطبق باشد اما بخش هایی از آن را به خوبی نشان می دهد.

 

 

  سؤالات درس 8 
1 – اصطلاحات زیر را تعریف کنید:

مدل :
به معنای نمونه ، سرمشق، قالب ، طرح ، نمونه ی کوچکی از چیزی، نقش و قالب و شخصی که لباس جدیدی را عرضه می کند.

مدل جغرافیایی:
به مجموعه ی آنچه که آموزش یک مفهوم جغرافیایی را ساده می کند و در تفهیم یک موضوع پیچیده ی جغرافیایی کمک می کند یا یک نظریه یا فرضیه جغرافیایی تجربه شده را اثبات می کند مدل جغرافیایی می گویند. 

مدل مشابه سازی :
مدل هایی هستند که به مقیاس معینی از پدیده های واقعی ساخته می شوند. این مدل ها را هم اکنون به صورت مدل های رایانه ای تهیه می کنند.  

 

  2 – در مدل های جغرافیایی دو ویژگی مهم موجود است ذکر کنید؟

1. سهولت استفاده 
2. تأثیر آنها در یادگیری  

 

  3 – مدل ها به چند دسته تقسیم می شوند نام ببرید؟

1. مدل ساده خطی 
2. مدل مشابه سازی
3. مدل مقیاس کارکردی 
4. مدل ادراکی یا استنتاجی  

 

  4 – نام دیگر مدل مقیاس کارکردی چیست و در چه زمینه ای کاربرد دارد؟

مدل فیزیکی، در نمایش دادن پدیده های طبیعی  

 

  5 – فواید مدل های جغرافیایی را فهرست وارد بیان کنید.

1. درک مفاهیم جغرافیایی
2. تجزیه و ترکیب مفاهیم 
3. درک بهتر موضوعات و مفاهیم جغرافیایی
4. امکان مطالعه در محیط هایی که در آنها خطر وجود دارد و امکان مطالعه را غیر ممکن می سازد.
5. امکان مطالعه ی پدیده هایی که تکرار آنها عملی نیست مانند کسوف یا زلزله  

 

  6 – چارت سازمانی چیست؟

وقتی وارد اداره یا سازمانی می شوید، چارت سازمانی مدلی است که به شما کمک می کند تا به آسانی بتوانید بخش مورد نظر خود را پیدا کنید و به سلسله مراتب اداری و روابط درون سازمانی پی ببرید.  

 

  7- چهار مورد از ویژگیهای یک مدل را شرح دهید :

1. به واقعیت شباهت زیادی داشته باشد
2. از دقت کافی برخوردار باشد
3. بهتر است مختصر مربوط به موضوع مورد نظر باشد
4. بتواند راه حل هایی را پیشنهاد دهد و تصمیم گیری را آسان کند  

 

  8 – مدل های ذهنی با چه خصوصیاتی شکل می گیرند؟

استدلال، پیش بینی ، اجیاد ارتباط، تجزیه و تحلیل، ترکیب 

9 – چرا مدل های ریاضی دقیق اند ؟
زیرا در این مدل ها پدیده ها و سیستم های واقعی به صورت خلاصه و با استفاده از اعداد و نمادها ارائه می شوند و نسبت به سایر مدل ها از وضوح و صراحت بیشتری برخوردارند.  

 

 

ناهمواری های ایران

مقدمه

ناهمواریهای ایران

ایران با قرار گرفتن بر روی فلات ایران یکی از کوهستانی‌ترین و ناهموارترین کشورهای منطقه به حساب می‌آید. با اینکه بسیاری از کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس فاقد هرگونه توپوگرافی قابل ملاحظه‌ای می‌باشند ولی ایران با قرار گرفتن در حاشیه شمالی خلیج فارس دارای پستی و بلندیها با رشته‌کوها و قلل مرتفع فراوانی است که از آنجمله می‌توان به قله دماوند، سبلان، زردکوه، بینالود و غیره اشاره کرد.  در مورد ناهمواریهای ایران چند نکته جلب ‌نظر می‌کند.

 

بیشتر سطح ایران را کوهستان و سرزمینهای مرتفع در بر گرفته و بیشتر این کوهستانها در بخشهای شمالی، غربی و جنوبی کشور قرار دارند و قسمت عمده‌ای از نیمه شرقی ایران را سرزمینهای پست و کوههای جدا از هم به وجود آورده‌اند و حواشی باریکی از زمین‌های پست در شمال و جنوب کشور نواحی کوهستانی را از دریاهای مجاور جدا می‌سازند. هرگاه 3 نقطه ایرانشهر،‌ قم و سبزوار را به هم متصل کنیم، مثلثی خواهیم داشت به وسعت بیش از 300 هزار کیلومتر مربع که با یکی دو استثنا نواحی پست داخلی مخصوصاً دو بیابان عظیم دشت کویر در شمال و کویر لوت در جنوب را در بر خواهد داشت . وجود این ناهمواریها و بخصوص رشته کوههای البرز و زاگرس اولا باعث تغییر پذیری شدید آب و هوا در دو طرف رشته کوهها شده و ثانیا به سبب وجود مناطق مرتفع فراوان بر روی این رشته کوهها استفاده از مدلهای مختلف برای محاسبه متغیرهای مختلف اقلیمی و از جمله تابش همیشه با خطای خاص خود مواجه است. ناهمواریهای ایران را به 6 منطقه مشخص می ‌توان تقسیم کرد.

‌الف. 

رشته کوههای البرز: شامل ارتفاعات میان آرارات و سرخس در دو گوشه شمال غربی و شمال شرقی کشور

ب. 

رشته کوههای زاگرس: منطقه کوهستانی عظیمی که از صدها رشته موازی، پیوسته، مجزا و احیاناً در هم پیچیده و گره خورده تشکیل شده، و مانند دیواری ستبر و عریض از گوشه شمال غربی به موازات مرزهای سیاسی تا گوشه جنوب شرقی به مثابه بدنه‌ای از فلات ایران کشیده شده است.

‌ج. 

رشته کوههای مرکزی: کوهپایه ‌ها و دامنه ‌های شرقی آخرین ردیف از رشته‌های زاگرس به نواری از چاله‌ های داخلی ایران منتهی می‌‌گردد که مهم‌ ترین آنها در چاله یا حفره اصفهان- سیرجان مشاهده می‌‌شود. طرف دیگر، یعنی شرق این نوار چاله‌ای را سلسله کوههای پراکنده‌‌ای تشکیل می‌‌دهد که به نام عمومی کوههای مرکزی خوانده می‌شود و بیشتر آنها بر اثر آتشفشانیها به وجود آمده‌اند.

‌د. 

رشته کوههای شرقی: آخرین منطقه کوهستانی ایران از یک سلسه بریدگیهای منفرد و مجزا تشکیل شده که به موازات مرز سیاسی میان ایران و افغانستان و پاکستان از شمال خراسان تا جنوب بلوچستان در مسافتی بیش از 1.000 کیلومتر کشیده شده است و نیمه شرقی استان بزرگ خراسان و استان سیستان و بلوچستان را در بر می‌‌گیرد.

‌ه. 

منطقه پست داخلی: این بیابانها از چند کیلومتری جنوب تهران آغاز شده، در امتداد جنوب- جنوب شرقی تا حدود بم در راه میان کرمان و زاهدان به طول 1.500 کیلومتر ادامه دارد. در این منطقه وسیع رشته کوههای متعدد و مجزایی نیز وجود دارد که بیابانها را به واحدهای کوچکتری تقسیم می‌کند.

‌و. 

منطقه ‌پست ساحلی: در فاصله میان بدنه‌‌های فلات و دریاهای مجاور، نواحی کم ارتفاعی با وسعتهای مختلف وجود دارد که از نظر انسانی (مخصوصاً در شمال کشور) اهمیت فراوان دارند. این مناطق شامل سواحل پست حاشیه دریای خزر و سواحل پست حاشیه خلیج فارس و دریای عمان می‌باشند.

پیدایش چین خوردگی­ها و ناهمواری­های ایران نتیجه­ی حرکات کوهزایی اواخر دوران سوم زمین شناسی است که پیدایش این چین خوردگی­ها همزمان با پیدایش کوه­های جنوب اروپا و آسیا بوده است. در ایران نمونه‌های مشخص ناهمواری به صورت کوهستان­های بلند و پرحجم با دامنه‌های پرشیب و دره‌های تنگ و گذرگاه­ها یا به صورت سرزمین­های کمابیش هموار و یکنواخت دیده می‌شود. 

 

1. کوهستان­ها :‌

 

 

بیش از نیمی از وسعت ایران پوشیده از کوه­های بلند است. این کوه­ها یا مانند البرز در طول صدها کیلومتر چون دیواری کشیده شده و عبور از آن فقط از طریق گردنه‌های بلند و گذرگاه­ها عملی است، یا مانند ابر سن (زاگرس)  شامل رشته‌های مرتفع و موازی با دره‌های گود و دامنه‌های پرشیب است که نواحی داخلی ایران را از کناره­ی خلیج فارس جدا می‌کند و تنها از راه دره‌های پرپیچ و خم رودها که در طول سدها هزار سال حفر شده‌اند، می‌توان از آن­ها عبور کرد.

 

2. سرزمینهای هموار :

                    

در مقابل کوهستان­های بلند با دره‌های گود، پهنه‌های کم و بیش وسیع و همواری در داخل یا در حاشیه­ی فلات ایران وجود دارد. این سرزمین­ها با وسعت و ارتفاع متفاوت در محل کوهپایه‌ها و یا در میان رشته‌ کوه­ها گسترده شده‌اند. جلگه‌های ساحلی شمال و جنوب دشت لوت و دشت کویر نمونه‌هایی از آن­ها به شمار می‌روند.

تقسیم‌بندی ناهمواری­های ایران

ناهمواری­های ایران را می‌توان از نظر طبیعی و جهت برجستگی و شرایط خاص منطقه به چند دسته تقسیم کرد : 

کوه­های شمالی

کوه­های غربی و جنوبی

کوه­های شرقی

کوه­های مرکزی

جلگه‌های ساحلی

چاله‌های داخلی

 

1ـ کوه­های شمالی

این رشته عظیم کوهستانی مشتمل است بر کوه­های آذربایجان در شمال غربی و ماسیف البرز در مرکز و کوه­های خراسان در مشرق. ذمهمترین کوه­های آذربایجان، رشته کوه­های قوسی شکل ارسباران واقع در ساحل رود ارس است. با قله­ی «نشان کوه» به ارتفاع 3700 متر که از سوی غرب به آرارات و از سوی شرق به کوه­های تالش متصل می‌شود. این رشته کوه­ها دنباله­ی رشته کوه­های قفقاز به شمار می‌آیند که با دره­ی عمیق رود ارس از یکدیگر جدا می‌شوند. در داخل فلات آذربایجان دو توده­ی عظیم کوهستانی سهند و سبلان قرار گرفته که هر دو از کوه­های آتشفشانی خاموش با چشمه‌های آب معدنی فراوان هستند. بلندترین قله سهند 3710 متر و بلندترین قله مستوراز برف سبلان 4811 متر ارتفاع دارد.ماسیف عظیم البرز که در دوران چین‌خوردگی آلپی تکوین یافته، با قللی مرتفع و دره‌هایی عمیق مانند سد عظیم قوسی شکل به طول تقریبی 600 کیلومتر بین دریای مازندران و فلات مرکزی ایران واقع شده است. این دیوار عظیم در غرب با دره عمیق سفیدرود از کوه­های تالش جدا شده، از سوی شرق به کوه­های خراسان می‌پیوندد. عریض‌ترین و مرتفع‌ترین ناحیه­ی این کوهستان قله­ی دماوند به ارتفاع 5671 متر است و هرچه از دو سوی آن به طرف شرق و غرب پیش برویم، هم از ارتفاع و هم از عرض آن کاسته می‌شود.

 کوه­های خراسان در شمال شرقی ایران، دنباله­ی کوه­های البرز، قسمت سوم از کوه­های شمالی ایران را تشکیل می‌دهد. این دسته از کوه­ها به صورت رشته قوس­های موازی از شاه کوه آغاز می‌‌شود و در جهت شمال غربی به جنوب شرقی تا هندوکش در افغانستان امتداد دارد. در میان این رشته کوه­های موازی، دره‌ها و دشت­های وسیع وجود دارد که گاهی پهنای آن­ها در بعضی نقاط به حدود 200 کیلومتر می‌رسد.

 

2ـ کوه­های غربی و جنوبی 

 

در سراسر غرب ایران، سلسله جبال عظیم دیوار مانندی به صورت موازی از رشته‌های طاقدیسی کشیده شده که از کوه­های آذربایجان، در شمال غرب ایران آغاز می‌شود و به طرف جنوب و جنوب شرقی تا سلسله جبال مکران در بلوچستان امتداد می‌یابد. این سلسله جبال که کوه­های ابرسن (زاگرس) و شاخه‌های آن را تشکیل می‌دهد، مجموعه­ی پستی و بلندی­های منظم و ویژه‌ای است که در جنوب گسله‌های سراسری از کردستان جنوبی تا شمال تنگه هرمز گسترده شده است. ابرسن با جلگه‌های وسیع و دشت­های پهناوری چون جلگه­ی کرمانشاه در غرب و جلگه­ی شیراز در جنوب، از هم جدا شده و به قسمت­های شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شود.

 ناحیه­ی ابرسن شمالی که در جنوب کوه­های آذربایجان قرار دارد بلندی ارتفاع آن نسبت به نواحی دیگر کمتر است و در مقابل دره‌های تنگ متعدد و کوه و کمرهای سخت‌تری دارد که ارتباط­ها را مشکل می‌کند.

 ابرسن مرکزی، مانند البرز میانی، مشتمل بر بسیاری از قلل بلند است که بیش از 3000 متر ارتفاع دارند و در بیشتر ایام سال در زیر پوششی از برف مستورند. غالب این کوه­ها پوشیده از جنگل­های بلوط و نارون بوده و دامنه‌های آن­ها چراگاه­های وسیع و محل ییلاق ایلات و عشایر کرد، لر و بختیاری است. مرتفع‌ترین ارتفاعات ابرسن به نام کوه­های بختیاری در فاصله­ی لرستان تا جلگه‌های شیراز واقع شده که از یک سو به فلات داخلی مرتبط است و از سوی دیگر به جلگه‌های خوزستان و ساحل خلیج فارس منتهی می‌شود. بلندترین نقطه­ی آن زردکوه، 4547 متر ارتفاع دارد.

در نواحی جنوبی ایران، رشته کوه­های ساحلی در امتداد خلیج فارس و دریای عمان کشیده شده و تا بلوچستان امتداد دارد. ارتفاع رشته‌های جنوبی کم است و هرقدر به ساحل نزدیک می‌شود، از ارتفاع آن کاسته می‌شود. مهم‌ترین کوه­های این ناحیه تنگستان و لارستان است که به سوی شرق کشیده و به کوه­های بشاگرد در ساحل دریای عمان متصل می‌شوند.بشاگرد با ارتفاع 2161 متر در جنوب باتلاق جازموریان با جهت شرقی ـ غربی کشیده شده و تقسیم‌ کننده آب میان دریای عمان و جازموریان است. این کوه­ها عموما خشک‌اند و فاقد پوشش گیاهی و دارای گردنه‌ها و گذرگاه­های صعب‌العبور هستند. 

 

3ـ کوه­های شرقی

 

 در مشرق ایران، از خراسان در شمال تا بلوچستان در جنوب، ارتفاعات متعددی وجود دارد که می‌توان آن­ها را در سه واحد نسبتا بزرگ کوهستانی خلاصه کرد :

یکی واحد کوهستانی جام مرکب از ارتفاعات باخرز، کوه سرخ، کوه سیاه، کوه هشتادان در جنوب خراسان که این دسته از کوه­ها با اشکوب­های صخیم از ورقه‌های نمک و سنگ آهک تشکیل یافته و عموما جهت شرقی ـ غربی دارند.دیگری کوه­های قائن در جنوب جام که به سبب قلت بارندگی از مشخصات آن، خشکی و برهنگی است. ارتفاعات معروف آن کوه کلات، کوه سلیمان، کوه آهنگران و شاه کوه است. این دسته از کوه­ها در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد داشته و در جنوب شرقی به دشت لوت منتهی می‌شوند.  دسته­ی سوم سلسله جبال مکران در بلوچستان است که از حوالی زابل در سیستان آغاز می‌شود و تا ناحیه­ی چهل پشت، آخرین نقطه­ی سرحدی ایران در بلوچستان امتداد می‌یابد. ارتفاعات مهم آن، کوه پلنگان، کوه ملک سیاه، کوه آتشفشان خاموش تفتان به ارتفاع 4050 متر است. 

 

4ـ کوه­های مرکزی

 

کوه­های مرکزی ایران از تعدادی ارتفاعات غیرمنقطع رشته مانند در جهت شمال غربی به جنوب شرقی از حوالی کاشان تا فلات مرکزی بلوچستان ادامه دارد. عمده‌ترین کوه­های رشته­ی مرکزی، شامل قافلان کوه (در راه تهران ـ تبریز)، کوه­های کرکس در جنوب کاشان، کوه­یهای نایین در یزد، شیرکوه در جنوب غربی یزد، کوه­های بارز و شهسواران در کرمان و کوه بزمان در مرکز بلوچستان است. نواحی مرکزی از نظر وجود کان­های مختلف اهمیت بسیار دارد و از مشخصات طبیعی آن، باران کم، تغییرات ناگهانی هوا، وزش بادهای سخت، کمی رودخانه‌های دائمی و سیلابی بودن رودهاست. زراعت نیز محدود به بستر رودخانه‌ها یا دامنه­ی کوهستان­هاست.

 

5ـ جلگه‌های ساحلی 

 

جلگه‌های ساحلی دریای مازندران (کاسپین): حاشیه­ی باریک جنوبی دریای مازندران که بلافاصله بعد از دریا آغاز می‌شود و امتداد آن تا دامنه‌های شمالی البرز می‌رسد، جلگه‌های ساحلی دریای مازندران را تشکیل می‌دهد. طول جلگه‌های ساحلی دریای مازندران حدود 500 کیلومتر و عرض این جلگه‌ها در طول خود از آستارا تا رود گرگان همواره متغیر و غالبا کمتر از 20 کیلومتر بوده است.

جلگه‌های ساحلی خلیج فارس و دریای عمان : جلگه‌های ساحلی جنوب ایران به طور تقریبی 1480 کیلومتر در مجاورت دو دریای عمان و خلیج فارس قرار دارد و رودخانه­ی میناب، این منطقه­ی ساحلی را به دو قسمت جلگه­ی ساحلی خلیج فارس (از مصب اروند رود تا میناب) و جلگه­ی ساحلی مکران (از میناب تا مرز پاکستان) تقسیم می‌کند. تنگه­ی هرمز در 8 کیلومتری بندرعباس حد فاصل میان این دو دریا قرار دارد.

 

6ـ چاله‌های داخلی 

 

فلات بزرگ ایران که بخش اعظم آن (حدود نیم مساحت ایران) از رشته‌های متوالی و پشت سر هم کوه­ها و مرتفعات پوشانیده شده، مانند حلقه‌ای تمام اطراف آن را محصور ساخته است. در داخل آن، میان کوه­های البرز و خراسان و کوه­های مرکزی و کوه­های شرقی، بیابان­های داخلی ایران به مساحت تقریبی 320 هزار کیلومتر مربع (در حدود یک پنجم مساحت کشور) قرار دارند که ارتفاعات آن­ها را به حوضه‌های چندی تقسیم می‌کند : مهم­ترین حوضه‌های آن یکی حوضه­ی شمالی به نام کویر نمک و دیگری حوضه­ی جنوبی به نام کویر لوت است. 

کویر لوت : لوت در جنوب شرقی کشور واقع شده و در حدود 80 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. لوت را از لحاظ شکل ناهمواری و پراکندگی عوارض جغرافیایی می‌توان به سه بخش تقسیم کرد :

لوت شمالی، لوت جنوبی، و لوت مرکزی، که وسیع‌ترین و نیز پست‌ترین بخش بیابان لوت است و در آن نمونه‌های کامل انواع عوارض مختلف بیابانی دیده می‌شود. لوت، از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر و قسمت اعظم آن فاقد گیاه است. در هیچ قسمتی از ایران سرزمینی به این خشکی و کم‌گیاهی دیده نمی‌شود. منطقه فاقد حیات حدود 200 کیلومتر طول و 150 کیلومتر عرض دارد و قسمت­های مرکزی لوت مرکزی به کلی فاقد گیاه است.

 کویر نمک : کویر نمک فضای وسیع و بستر پرشده­ی یک چاله­ی زمین‌شناسی است که در جنوب رشته کوه البرز میان خراسان و سیستان و قم و کاشان و یزد قرار گرفته است. طول آن از شرق به غرب 600 کیلومتر و عرض آن از شمال به جنوب از 100 تا 300 کیلومتر است. سطح آن صاف و هموار با مختصر شیبی از کوه­ها به پست‌ترین نقطه منتهی می‌شود.

بخش بزرگی از کویر نمک را شن و سنگ‌ریزه پوشانده است که اغلب دستخوش باد قرار می‌گیرند. طوفان­های سخت، شن آمیخته به نمک را مانند امواج دریا به حرکت درمی‌آورد و گاهی به شکل تپه‌های طولانی به جا می‌گذارد. این تل­های شنی که در اثر وزش باد تغییر جا می‌دهند، به تپه‌های ریگ روان معروفند. کویر نمک از خشک‌ترین نواحی ایران است : میزان بارندگی حدود 100 میلی‌متر و اختلاف درجه حرارت شبانه‌روز در سال بسیار زیاد و بین صفر و هفتاد درجه است.