جغرافیای طبیعی کیش

 

جغرافیای طبیعی جزیره کیش

موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی        

جزیره کیش با مساحت 90 کیلومتر مربع، پیرامون ساحلی 20 کیلومتر و شکل کلی تقریباً

 بیضی، در فاصله 18 کیلومتری بندر گرزه – سرزمین پیوسته ایران – در خلیج فارس قراردارد.

کیش در ربع اول راستای سواحل 1359کیلومتری جنوب ایران در دهانه ی خلیج فارس و تقریباً    در نزدیک بخش پایانی این آبراه در محدوده تنگه هرمز واقع است. عرض شمال آن 32  26

درجه و طول شرقی آن 58  53 است و در جهت ساحل غربی – به ساحل شرقی (فاصله ی

مجتمع مرجان – میدان هور) ، 45/15 کیلومتر طول دارد. بیشترین عرض جزیره در راستای

 ساحل جنوبی به ساحل شمالی (فاصله ی بندرگاه گمرک– فانوس دریائی) 5/7 کیلومتر

 است. سطح جزیره فاقد توپوگرافی ویژه مانند پدیده کوه و حتی تپه مرتفع است. فرودگاه بین

المللی کیش در مرکز و در بخش مرتفع آن که حدود 40 – 35 متر ارتفاع دارد احداث شده است. بیشترین شیب جزیره از شمال فرودگاه به طرف ساحل (هتل شایان) است.

اقلیم ، طبیعت و جغرافیای گیاهی

کیش همانند دیگر جزایر خلیج فارس – به ویژه جزایر تنگه هرمز – در نوار باریکی از سرزمین

 رویش های خاص گرمسیری نیمکره شمالی، با عرض کم جغرافیائی، بین فلات ایران (در

شمال) و صحرای عربستان سعودی (در جنوب) واقع است. به جز ویژگی های خاص

جغرافیائی و اقلیمی محلی، این جزیره نیر همانند دیگر جزایر نزدیک خود نظیر فارور،

هندورابی، شتوار، لاوان و حتی قشم در سلطه شرایط حاکم اقلیم نیمه استوائی این نوار

رویشی قرار دارد. براساس تقسیم بندی اقلیم های حیاتی که در آن اقلیم حسب تأثیر

عواملی توأم از بارش و دما، یعنی نسبت میزان بارندگی به میلی متر به درجه حرارت در طول سال معین می شود و اگر میزان بارش از دو برابر درجه ی حرارت کم تر باشد آن اقلیم

خشک به حساب می آید، کیش در منطقه ای بسیار خشک قرار دارد و شرایط اقلیمی آن در

کل خشک و نیمه استوائی است. میانگین بارندگی بیست ساله کیش طبق آمار 190 میلی

متر ( 65% در زمستان، 28% پاییز، 14% در تابستان)- نشریه دیروز و امروز کیش- و میانگین

دمای سالیانه آن 6/26 درجه ی سانتی گراد ذکر شده است. 

وضع رطوبت نسبی جو و ضریب میزان شرایط اقلیمی حاکم بر کیش، آب و هوای آن را بحری

 ساخته  است . به جز ایام فصول سرد، بقیه  ایام سال رطوبت آن بالای 60 درصد است. در

 ماه های آبان تا اردیبهشت هوای کیش ملایم و نوسان حرارت آن بین 18 – 25  درجه سانتی

گراد است. آمارهای موجود در آرشیوهای سازمان منطقه ی آزاد کیش حاکی از هوای بسیار

گرم، تا گرم معتدل و همراه با رطوبت نسبی زیاد و گاه باران هائی با شدت متغیر و غالباً کم

دوام در برخی از ایام سال است. ساعات آفتابی جزیره کیش بیشترین ساعات آفتابی منطقه

 – به جز سواحل نواحی جنوب شرقی و یا چند جزیره دیگر خلیج فارس – یعنی حدود 3100

ساعت در سال است.

کیش در طبقه بندی معمول اقلیم شناختی  و حسب عوامل و عناصر اقلیمی، به ویژه واقع

 بودن در مجاورت رأس السرطان و معرض سیستم پرفشار هوای حریم حاره ای و داشتنویژگی هائی از موقعیت محلی که در آب های گرم و کم عمق خلیج فارس و تأثیر شرایط

اقلیمی آن قرار دارد طبیعتاً گرم است. و، همیشه و یا در بیش تر ایام سال هوائی شرجی

 دارد.

بارش های کیش معمولاً در ماههای آذر و اسفند صورت می گیرد. بارش های آذرماه تقریباً نا

منظم و شدت متغیر دارد. اما بارش های اسفندماه منظم، وضعی نسبتاً ثابت و دارای

 میانگینی در حدود 31 میلی متر است. برآوردهای نسبی، چند ساله نشان می دهد آغاز

فصل بارش معمولاً آبان ماه و پایان بارندگی تقریباً اردیبهشت ماه است و ایام بارندگی آن در

مجموع چند ساعت است و در چند روز صورت می گیرد.

عامل عمده بارش های فصلی کیش وعلت پراکندگی و زمان وقوع آن، مربوط به ورود توده

 های هوا روی آب های خلیج فارس است. بارش های منطقه ای خلیج فارس عمدتاً معلول

مراکز پرفشار جریان سیستم های مرطوب جنوبی (سودانی) و مراکز کم فشار سیستم

های مدیترانه ای و جریان های مرطوب مرتبط با اقیانوس هند و بالاخره متأثر از رژیم بارندگی

موسمی  است. بنابراین ایام بارش کیش با فصول سرد و عدم بارش با فصول گرم یعنی

تابستان آن انطباق کامل دارد.

آز آنجا که جزیره ی کیش در نوار رویشی حریم حاره ای قرار دارد. طبیعتاً نفوذ گاه به گاه

 جریان های فصلی اقیانوس هند به آن به ویژه در مرداد ماه – که اوج فعالیت این جریان ها

 است هرازگاه دارای بارش های اتفاقی پراکنده و سریع و کوتاه تابستانه به صورت رگبارهای

 شدید است. مقدار نزولات تابستانه کیش گاه ازتمامی مقدار بارش سالیانه آن بیش تر و

معمولاً سیل آسا است. علت اصلی بارش ها  و نزولات صعودی میدهد،

باشد.                                     

مقدار بارش سالیانه نسبت بر میزان تبخیر سالیانه همیشه معرف اوضاع اقلیمی هر ناحیه

است و اگر حداقل مقدار تبخیر یک ناحیه بیش از 10 برابر نزولات آن باشد (مانند صحاری و یا

غالب بخش های مرکزی ایران) آن اقلیم خشک، گرم و بری است. اما کیش با آن که طبق

آمار، دارای میانگین متوسط میزان بارش سالیانه حدود 190 میلی متر است و تبخیر سالیانه

 آن در حدود 1650 میلی متر، یعنی بیش از 9 برابر بارش می باشد و باید آب وهوای ابری

داشته باشد، ولی به علت موقعیت محلی یعنی واقع بودن در بخش آب های کم عمق و گرم

 خلیج فارس با رطوبت بالای نزدیک به حد اشباع (در اسفند 50 -55، در مرداد حدود 60 درصد)

که باعث شرجی بودن هوای آن در بیش تر ایام سال می شود اقلیم و آب و هوای بحری دارد.

منابع آبی جزیره کیش در گذشته و حال

جمال الدین ابوالفتح یعقوب الدمشقی معروف به ابن مجاور حدود 772 سال پیش در تاریخ مستنصر – که آن را به منصور مستنصر خلیفه ی عباسی اهدا کرده بود – در مورد آب جزیره کیش مطالبی دارد. از آن جمله «وجود نخلستان های فراوانی که در جزیره وجود داشت، قناتی که از باغ امیر وقت جزیره می گذشت، چشمه و نهرهائی که آب آنها همراه با آب قنات، آب انبارها را (که به مصرف  شرب و آبیاری می رسید) پرمی ساخت و از این که اگر با دست، زمین جزیره را می کندند آب از زیرزمین بیرون می آمد».! اما وجود این مقدارآب زیرزمینی با وصف «ابن مجاور» بعید به نظر می رسد. زیرا ذخیره آب زیرزمینی با 196 میلی متر میانگین سالیانه ی نزولات آسمانی در گستره 90 کیلومتر مربع مساحت جزیره که مقدار آن تقریباً حدود 13 میلیون متر مکعب می شود. با در نظر گرفتن مقدار تبخیری که بلافاصله پس از هر بارش – در فاصله ی زمانی نفوذ آب به درون خاک – صورت می گیرد و ساختار خاک  و دیگر ویژگی های زمین شناختی جزیره، ظاهراً این همه آب زیرزمینی که « ابن مجاور» به آن اشاره می کند مطابقت ندارد. با این وصف در گذشته، در فصول مختلف که جمعیت جزیره بین 1000 – 2000 نفر تغییر می کرد، آب موجود در جزیره برای شرب اهالی و حتی استفاده از آن توسط کشتی های عبوری و حتی امور کشاورزی محدود آن زمان کافی بوده در آن زمان جزیره درحد خود، دارای تأسیسات آبرسانی مانند آب انبارها، برکه ها، چاه های بزرگ و کوچک با عمق مختلف در بخش شمالی – محوطه درخت سبز فعلی – بود و کم تر دچار بی آبی می شد.

1-       در نوشته های سرتیپ علی رزم آرا وضع منابع و ذخایر آبی کیش در سال 1320، چنین توصیف شده است « آبی که از چاه های جزیره خارج می شود، دارای طعم خوب و شیرین است. کشتی ها برای آب مشروب غالباً به این جزیره متوسل می شوند. عمق چاه های جزیره بین 5 الی 10متر است و بدون زحمت آب زیادی از آنها به دست می آید» سپس او از چاه های عمده و معروف پراکنده در نقاط مسکونی جزیره چنین می نویسد:

2-        چاه موسوم به «ممذر» در قصبه «ماشه» در بخش خاوری جزیره، با خاک ریز اطراف آن که به شکل بند یا سد ایجاد شده بود تا آب باران را در فصل بارش به درون چاه هدایت کند.

3-       چاه موسوم به «صفا» در آبادی «سجم» دربخش شمالی جزیره

4-       چاه موسوم به «بالا» بین آبادی « ده» و «سفین» در بخش خاوری جزیره که هر دو آبادی مذکور از آب آن استفاده می کنند.

آن چه از توان زیستی جزیره ی کیش در متون گذشته بر می آید، تعداد کم جمعیت جزیره نسبت به وسعت آن، ساخت و سازهای محدود بومی و عدم دستکاری گسترده در آن بود که وضع تعادل زیست محیطی مطلوب جزیره را برهم نمی زد. اما اکنون که ساخت و سازهای گسترده همراه با خاکبرداری های وسیع پراکنده، که در جا به جای جزیره صورت می گیرد و بخش وسیعی از سطح جزیره زیر آسفالت و بتن، پوشیده می شود و سازه های بی شمار خدماتی، ساختمان های بزرگ و کوچک تجاری، تأسیسات صنعتی و غیره در آن برپا می شود. دستکاری های ضروری و یا غیرضروری در همه جای آن به علت فشار انبوه جمعیت ساکن و گردشگران (توریست) که هر روزه بر تراکم آن افزوده می شود در حدی است که طبیعت و توان زیست محیطی گستره محدود جزیره را در آستانه ی عدم تعادل و در مرحله ی حساس آسیب پذیری و تخریب – چنان چه به آن متوجه نشود – قرارمی دهد. متأسفانه تخریب طبیعت همیشه سریع و بازسازی آن – اگر ممکن باشد – بسیار طولانی و با هزینه ای بسیار سنگین امکان پذیر است و این همان مسئله ای است که توسعه ی پایدار را غیر ممکن می سازد. آب شیرین جزیره که در شبکه ی لوله کشی وجود دارد. استحصال از مجموع واحدهای آب شیرین کنی است که خوشبختانه مدرن است ولی بازگشت پسآب آن به دریا موجب مشکل زیست محیطی دیگری است. به هر حال توسعه، تمدن و رفاه، گاه همراه با پرداخت تاوان سنگین است و عقل حکم می کند که اولاً بهره برداری از محیط نباید بیش از توان بازسازی طبیعت باشد و ثانیاً از روش و شیوه ای باید استفاده کرد که تخریب ناشی از بهره برداری ازمحیط به حداقل رسیده و جبران پذیر باشد. از آن جا که توسعه امری اجتناب ناپذیر است و ما نمی توانیم از پیشرفت اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی چشم بپوشیم، لذا می باید به نحوی با توسعه کنار آمد و از طبیعت و محیط به طور معقول بهره گرفت.

ویژگی های جغرافیایی و اقلیمی جزیره کیش

جزیره کیش یک خشکی کوچک چون کشتی نشسته در آب های گرم و کم عمق خلیج فارس است، خرده اقلیم ها (میکرو کلیمای) کیش به شدت در سلطه پدیده های ناشی از بستر بزرگ آبی است که دامنه ی نوسان تغییرات دمای شبانه روزی آن در ایام سال بسیارکم است. فشار بخار آب جزیره در بیشتر ایام سال غالباً در حدی بسیار بالا اسـت(رطوبت نسبی 50 – 60درصد). اختلاف دمای متوسط روزانه جزیره در طول سال کم تر از 9 – 10 درجه است و سقوط دما هیچ گاه در حد یخبندان یا صفر نیست.

براساس داده های هواشناسی مقدار متوسط رطوبت در هر کیلوگرم هوای گرم و خشک جزیره در دی ماه 15 گرم و تیرماه حدود 25 گرم است. هوای کیش در ماه های مهر تا فروردین، دارای گرمای ملایم ومطبوع است ودر این فاصله ی زمانی جزیره در شرایط زیست محیطی مطلوب قراردارد. از اردیبهشت تا مهر هوای کیش گرم و شرجی و میانگین دمای روزانه جزیره در این ماه ها تقریباً نزدیک به هم است. در اردیبهشت چون آب دریا هنوز سرد و رطوبت نسبی پائین است هوای کیش تقریباً خشک و باد آن ملایم، خنک و نسیم وار بوده و در مجموع هوای آن بهاری و لطیف و شرایط زیست محیطی آن بسیار مطلوب است.

تفاوت دما بین گرم ترین و سردترین ماه کیش حدود 16درجه است. یعنی دی ماه دارای کم ترین تبخیر با نوسان 12 درصد و خنک ترین و خشک ترین ماه جزیره و مرداد ماه با بیش ترین میزان تبخیر و با تغییر و نوسان حدود 28 درصد دارای بیشترین تبخیر و گرم ترین ماه جزیره است. تبخیر زیاد ایام مرداد ماه در وقوع بارش های اتفاقی هر از چندگاه جزیره به صورت رگبارهای موسمی که متأثر از جریان هوای مرطوب اقیانوس هند در این منطقه است بی تأثیر نیست. باران های اتفاقی مردادماه که عمدتاً سیل آسا است و در مدتی کوتاه فرو    می ریزند، غالباً خاک را شسته و به علت گرمای بالای سطح زمین نم آن ها به سرعت از خاک محو می گردد، و در عین حال باران های این ایام خود نعمت و رحمت آسمانی است که باید از آن بهره ی کافی گرفت و با ایجاد آب بندها و سدهای بزرگ و کوچک متعدد آب آن را مهار کرد. با آن که کیش روی گنبد نمکی قرار دارد، ولی برخلاف جزایر دیگر (مانند قشم)، هنوز رأس گنبدهای نمکی زیرین آن زیاد بالا نیامده است و بنابراین خوشبختانه وضع زمین شناختی جزیره به نحوی است که نفوذ آن ها به زیرزمین باعث بالا آمدن شوری نمی شود و با تمهیداتی میتوان نزولات آسمانی را مدتها پس از هر بارندگی در آب بندها نگهداری کرد و حداکثر استفاده از آنها را نمود (زمینهای شور جزیره نسبت به کل مساحت آن بسیار کم است).

سیستم های جوی ، وزش ها و دما

جهت  وزش بادهای روی جزیره تقریباً مشخص و شناخته شده است. بادهای غالب و چیره جزیره ی کیش بیشتر بادهای غربی و جنوب غربی اند. جهت بادها معمولاً با تغییرارتفاع آفتاب و به عبارت دیگر با تعویض فصل تغییر می کند. در ایام گرم که مدت آن طولانی است، جهت بادهای جزیره جنوبی و گاهی جنوب غربی است اما در ایام پائیز و زمستان جهت بادها شمال غربی و غربی است. در خلال این ورزش ها هر از گاه بادهای شمالی و شرقی و سایر جهات فرعی دیگر نیز می وزند. از بادهای محلی منطقه ای می باید از باد شمال، یا باد نأشی، باد نشتی، باد شرجی، باد شرقی و باد سهلی که در اصطلاح محلی به آن باد ساحلی می گویند نام برد.

برای بررسی و مطالعه  جریان های جوی، به ویژه جریان های افقی باید به موقعیت مکانی کیش در میان دو خشکی بزرگ فلات ایران و عربستان توجه نمود. در تابستان ها که هوای ایران و عربستان گرم و داغ می شود، یک سیستم کم فشار حرارتی به نام سیستم کم فشار پاکستان یا خلیج فارس با دو مرکز، یکی روی پاکستان و دیگری روی خلیج فارس که در آن جریان پرفشار حریم حاره ای مستقر است ایجاد می شود. جریان پرفشار حریم حاره – روی سیستم کم فشار باعث صافی هوا و رسیدن پرتوهای زیاد خورشید به زمین شده و با تشدید اثر جریان کم فشار زیرین باعث نوعی وارونگی حرارتی می گردد. هرچند این وارونگی در وقوع بارش های ایران نقشی ندارد، ولی در کیفیت هوای منطقه تأثیر گذار است. این سیستم کم فشار خلیج فارس هوای ارتفاعات عراق و صحرای عربستان را مکیده، باعث وزش باد از ناحیه ی عراق، جلگه خوزستان و ناحیه ی زاگرس که بادی ملایم و خشک و موسوم به «باد شمال» است می گردد. البته از جهات جنوب و جنوب غربی نیز هوای گرم و خشک عربستان به مرکز سیستم کم فشار جنوب ایران کشیده می شود. این جریان هوای خشک وقتی از روی خلیج فارس عبور می کند، تبدیل به هوائی گرم و مرطوب می شود و به علت وجود لایه ی وارونگی پائین منطقه در این هنگام سال ‏هوای مزبور که قادر به صعود نیست پدیده ی شرجی جزیره را مضاعف می کند. از طرفی چرخه ها، یا گردش سیستم های جوی مدیترانه ای که از غرب وارد فضای ایران می شود، و هوای برابر خود را به جلو می راند باعث می شود تا این هوا از روی آب های خلیج فارس عبور کرده مرطوب شود و گاهی هم سبب نزولاتی روی جزایر خلیج فارس، از جمله کیش و قسمت های شرقی کشور بشود.

  پیدایش جزیره کیش و ساختار زمین شناختی آن

حدود 200 میلیون سال پیش، در ادامه حرکات صفحه های عظیم قاره ها وفشار آنها برهم که با چین خوردگی ها و پدیده کوه زائی همراه بود، شبه جزیره ی عربستان همراه با صفحه ی قاره ی آفریقا به سوی شمال حرکت کرد، و در نتیجه (حدود 65 میلیون سال پیش) از افریقا جدا شد و به آسیا متصل گردید. فشار ناشی از اثر این تحرک که از جنوب غربی به ایران وارد شد، باعث چین خوردگی عظیم این بخش از فلات ایران به صورت ارتفاعات زاگرس گردید و رشته کوه های آن عمود بر راستای این فشار یعنی در جهت شمال غربی – جنوب شرقی به وجود آمد. حداکثر ارتفاع رشته کوه های زاگرس حاصل از این حرکت کوه زائی، قله دنا با ارتفاع 4409 متر در کهکیلویه و بو یر احمد است. ارتفاع رشته کوه های زاگرس از قله دنا به تدریج در جهت خلیج فارس کم شده، ادامه ی آن در ژرفای آب های خلیج فارس به صورت چین خوردگی هائی در زیر آب پنهان میگردد. جزیره کیش و جزایر دیگر تنگه ی هرمز در خلیج فارس، بخشی از تاقدیس های این چین خوردگی ها و از سازه های زاگرس اند. جزایر هندورابی و لاوان در شمال غربی و جنوب شرقی کیش از دیگر تاقدیس های سازه های زاگرس نزدیک به آن هستند.

کیش پس از تشکیل، هراز گاهی با تغییر سطح آب خلیج فارس و بالا آمدن آن ( که گاه نسبتاً طولا نی بود) در عمق کمی از آب فرو می رفت. گرمای نسبی این زمان ها، کمی عمق آب و نور فراوان و دیگر شرایط زیست محیطی مساعد، مناسب ترین بستر را برای رشد مرجان ها، آبزیان و آبسنگ ها، صدف ها و دیگر جانواران و آبزیان ( بر سطح جزیره فرو رفته در آب) ایجاد می کرد و به مرور به صورت قشری فشرده از بقایای پوسته ی آهکی آنها به صورت سنگ های آهکی مرجانی بر سطح جزیره غرقه در آب به وجود می آورد.

 

تشکیل خاک و خاک شناسی

 جزیره ی کیش در طول میلیون ها سال پس از پیدایش همواره در معرض تغییر و تحول اوضاع محیطی و بالا و پائین رفتن آب دریا قرار داشت. در دوره های یخچالی و بین یخچالی به کرات و گاه نسبتاً طولانی دستخوش این تحولات بود.

در دوره های یخچالی که بخش عظیمی از خشکی ها را یخ می پوشاند و آب اقیانوس ها و دریاهای آزاد مناطق قطبی و حواشی آن به توده های عظیم کوه آسای یخ تبدیل می شد، آب اقیانوس ها و دریاهای آزاد در نقاط دیگر جهان پائین می رفت و آب ها خشکی ها را رها کرده پس روی می نمودند. در این احوال آب خلیج فارس نیز براثر این پدیده، کم ژرفا شده و هر از چند گاه خشک می شد و بستر آن در مدتی طولانی به صورت دره ای پهن و عریض و سرسبزو پر از گیاه در می آمد و در این هنگام « اروندرود» فعلیدر عمق بستر این دره به دریای عمان می ریخت. در این هنگام جزیره ی کیش در دامنه ی شمالی دره مزبور به صورت برآمدگی حجیم تپه مانند با ارتفاعی حدود 50 متر در می آمد که رویشگاه مساعد گیاهان خشکی و زیستگاه مطلوب جانوران و حتی انسان های آن روزی بود. سطح تپه مزبور (جزیره کیش) در فاصله تناوب دوره های خشکی که گاه دها و حتی صدها هزار سال طول می کشید، براثر بارانها فرسایش می یافت و رسوبات آبرفتی حاصل از فرسایش آن همراه با گرد و غبار و بقایای بازمانده از نسوج متلاشی شده گیاهان و جانوران روی آن انباشته می شد. در دوره های بین یخچالی که هوا گرم می شد با ذوب یخها آب دریاها مجدداً بالا می آمد، دره ی فارس (بستر خلیج فارس) را آب فرا می گرفت و برآمدگی کیش تبدیل به جزیره می شد. در اوج گرمای این زمان و بالا آمدن بیش تر آب، جزیره حتی به زیر آب فرو می رفت و این بار نوبت رشد و توسعه مرجان ها و صدف ها و دیگر آبزیان بر سطح آن بود. در طول این دوره ها ضربات امواج دریا بر اثر طوفان ها و بادها، به تدریج بقایای آهکی آبسنگ ها و صدف ها را به صورت قشر رسوبی جدید پوسته مانند با منشاء دریائی (تراس) روی پوشش قبلی که منشاء خشکی داشت به وجود می آورد.

از آخرین دوره از دوران یخچالی که کیش برای همیشه به صورت جزیره سر از آب برآورده ، یازده هزار سال می گذرد. با گرمای بی وقفه ی هوا و زمین در این مدت و فراوانی نزولات آسمانی بر سطح جزیره، رسوبات آبروفتی در جابه جای آن فرو نشست. گیاهان بر سطح آن روئیدند و جانوران به زیست گاه های آن روی آورده اند. به تدریج بقایای این گیاهان و جانوران همراه با رسوبات آبروفتی قشری نازک از خاک را روی لایه های قدیمی مرجانی (بازمانده از زمان آب گرفتگی) تشکیل می داد.

خاک سطح جزیره

تکامل و ارزش خاک – ضخامت لایه های خاک نواحی بایر جزیره گاه از چند سانتی متر تجاوز نمی کند. شاید این لایه های اندک به ظاهر ارزش چندانی نداشته باشد ولی، اگر فاصله و زمان تشکیل  تکامل خاک برای هر سانتی متر از ضخامت لایه آن در زمین های جزیره که بین 800 – 1200 سال است را در نظر بگیریم آن گاه به ارزش واقعی آن پی خواهیم برد. در دوره ی طولانی تکامل خاک، سازواره های ذره بینی زنده ی (میکروارگانیسم) بسیاری، با فعالیت خود سبب حالت کلوئیدی خاک برای تثبیت آن و جلوگیری از پراکنش به وسیله ی باد و شستشو توسط آب باران شدند. بدین ترتیب خاک مرده به تدریج زنده و به بستر حیاتی برای رویش گیاه و زیستگاه موجوات زنده خشکی تبدیل شد. توجه به این سعی درازمدت (چندین هزارساله) طبیعت در تکامل خاک، هر انسان متفکر و مسئول را به رعایت مسائل مربوطه به حفظ آن در حدی که لازم است مکلف می سازد.

با شناخت ارزش واقعی هر سانتی متر مربع خاک در کیش جا دارد،در هر فعالیت عمرانی، به ویژه در استفاده از ماشین های سنگین (بولدوزرها و بیل مکانیکی و هر وسیله دیگر از این قبیل)، حفاظت خاک کاملاً تحت مراقبت و کنترل باشد تا خاک پیش از سطح مورد لزوم ساخت و ساز هر سازه، تخریب نگردد. خاک برداری های غیرضروری، کند و کاوهای بی جهت که در جا به جای جزیره صورت می گیرد و دیگر تخریب هائی از این قبیل که می تواند برای توسعه پایدار و مسائل زیست محیطی فاجعه باشد – مانند هرجای دیگر دنیا – باید متوقف شود. در جهان فعلی حتی در بیابان ها نیز حفاظت از خاک رعایت می شود. مثلاً از عبور وسیله سنگین روی زمین های بایر که باعث فشردگی خاک سطحی و سترون نمودن آن از رویش گیاه می گردد جداً خودداری می شود. در برخی از کشورها قانونی است که در محیط های شکار نباید سطح چرخ های اتومبیل از حد معین پهن تر و یا وزن اتومبیل از حدّ لازم بیش تر باشد.

خاک بخش غربی جزیره -  تقریباً شامل نیمی از سطح جزیره است. به علت شیب ناچیز و اندک زمین، شستشو و فرسایش در آن کم صورت می گیرد. خاک این بخش جزیره بسیار خوب و ضخامت آن در حدود 70 سانتی متر یا کمی بیش تر است و شامل نیمی ازخاکهای فرسایش یافته بخش مرکزی جزیره است که براثر شستشو و جریان آب باران روی این ناحیه پخش شده است.

خاک بخش های شرقی، شمال شرقی و جنوب شرقی جزیره – بخش های این قسمت هموارتر از بخش هایذکر شده قبلی است. نوار ساحلی شمال  شرقی نسبت به نوار ساخلی جنوب شرقی هموارتر و خاک آن دارای حد واسط بخش مرکزی و بخش غربی است.

خاک بخش شمالی جزیره – تا اندازه ای نسبتاً نرم و دارای قشر ضخیم و گاه دارای گودالها و چاله های فراوان است.

نوع خاک سطح جزیره کیش – در کل مخلوطی از رس، سیلت، ماسه و شن و کم و بیش خاکی از بقایای پوسیده نسوج حیوانی ( کود طبیعی) و بقایای گیاهی (هوموس) است. خاک بخش مرکزی آن اکثراً مرجانی است و سطح آن را از مرکز تا ساحل غالباً ترکیبی از رس و خاک های پوسیده می پوشاند. سطح نوار ساحل شرقی و جنوب شرقی نیز از ماسه های مرجانی تقریباً یک دست و سفید و درخشان پوشیده است. دیواره های سنگی نوار ساحل شمال شرقی وشرق که در معرض ضربات امواج قرار دارند از شن و قلوه سنگ های متخلخل تشکیل شده است.

سیمای پوشش گیاهی کیش

موقعیت جغرافیائی کیش در سواحل جنوبی ایران، نوار باریکی از سرزمین رویش های خشک و گرمسیری دنیا است. اوضاع خاص جغرافیای اقلیمی جزیره که در آب های گرم و کم عمق دریا در تنگه هرمز قرار دارد موجب وضع خاص فقر پوشش گیاهی جزیره است. میزان بارش کم و تبخیر چندین برابر بارش سالانه و گرمای پایای بالا، در بیش تر ایام و ماه های سال، اقلیم جزیره را خشک، نیمه بیابانی و بیابانی نموده است. نبود عارضه های توپوگرافی، لایه نازک خاک کشیده بر بستر سخت مرجانی گستره جزیره، خشکی و گرما، شاخصه های اصلی خطوط الگوی فقر رویش های جزیره اند.

پوشش سبز جزیره شامل دو گروه از گیاهان علفی یکساله  چند ساله و گیاهان نیمه چوبی، و چوبی است. خزان گیاهان جزیره در آغاز فصل گرم و خشک تابستان شروع می شود.

رویش های علفی جزیره معمولاً در اواخر مهرماه و نیمه آبان به تدریج ظاهر شده، موجب سیمای سبز زمین های خشک و خاکستری و سوخته در آفتاب تابستانی جزیره می شود.

رویش های جزیره با آغاز فروردین و اردیبهشت کم کم خشکیده، زمینه ای زرد و خاکستری از آن ها در گستره جزیره باقی می ماند. در بین این زمینه غالباً لکه های سبزو سبزنقره ای علف های پایا در طول تابستان، تا آغاز پاییز دیده می شود.

برخی از علف های یک ساله جزیره عبارتند از انواع گندمی ها، همیشه بهار، سیزاب، شبوها، چنگ مریم، یونجه ها، شنبلیله های وحشی، فرفیون ها، شمعدانی ها، تاتوره، آفتاب پرست، ترشک، بارهنگ ها و غیره.

علفی های چند ساله عبارتند از شمار بسیاری از گندمی ها، پیچک ها، سلمه ترهها، گیاهان تیره جعفری، گون ها، جگن ها، آبوتیلون، چرخوها، یونجه زرد، انواع پروانه آساها، شوره ها و غیره.

درختچه های کوتاه و بوته مانند جزیره شامل :  گرگ تیغ، اوکرادنوس، افدرا، نیل، برخی از کنف ها، برخی از سلمه تره ها، شوره ها، گزها و برخی دیگر است. درختان غالب بومی و طبیعی جزیره شامل کهور و بومی، کنار، گزهای تقریباً بلند، انجیر بنگالی که از قدیم کاشته شده اند و تقریباً حالت بومی دارند، کرت و برخی از آکاسیاهای دیگر که همراه با کهور پاکستانی و اوکالیپتوس، نخل، نارگیل، گاروم زنگی، سه پستان و دیگر درختان کاشته شده اند. 

گیاهان علفی پایا – در پناه سایه نخل ها و درختان دیگر باه ها که آبیاری می شوند و زمین دارای رطوبت کافی است تا آخر فصل رویش باقی مانده در پای نخلستان ها پوشش قابل ملاحظه ای را به وجود می آورند.

در تابستان که گرما و خشکی بسیار شدید است، به ویژه در خشک سالی ها، علاوه بر بوته های پایا، درختان و درختچه های جزیره نیز معمولاً بخش های سبزهوائی خود را از دست داده به ظاهر خشک و خاکستری به نظر می رسند. در اواخر آذرماه به ویژه پس از بارش های معمول این ماه، جوانه های سبز در بخش پائینی وخشک شده سال قبل بوته ها آغاز به رویش کرده، به زودی بوته ها دارای انبوهی از شاخه های خشک و سبز می شوند. با رویش علف های یکساله در سطح جزیره یکباره طبیعت بهاری جزیره نیز سبز و بهاری است. درسال های کم باران که غالباً نیز فراوان پیش می آید، در خشکی و گرمای بالای جزیره، بخش های هوائی علفی های چند ساله و حتی درختچه ها و درختان بر اثر تقلیل جوانه های احیاء کننده خشک به نظر می رسند و از آن جا که بخش اصلی رویش جزیره را همین علفی های پایا و بوته های نیمه چوبی تشکیل می دهند، جزیره در بیش تر سال ها دارای پوششی یا سیمای خاکستری است.

جغرافیای گیاهی جزیره کیش

بخش اعظم سرزمین ایران متعلق به قلمرو هول آرکتیک  است.  مناطق ساحلی خلیج فارس از جمله جزیره کیش در قلمرو پالئوتروپیک  قرار دارد. مرز بین دو قلمرو هول آرکتیک و پالئوتروپیک به سمت جنوب ایران کشیده می شود. در بین تقسیماتی که تاکنون درمورد نواحی جغرافیائی ایران صورت گرفته است، اتفاق نظر کلی در مرزبندی هاینواحی و خطوط  کلی رویش های آن تقریباً وجود ندارد.

در ایران فقط دیار(پرونس) ایلام – پشت کوه و خوزستان در ناحیه صحرا – عربی  قرار دارند. از قلمرو پالئو تروپیک فقط ناحیه ی سودانی آن یعنی دیار نوبو – سندی در ایران وجود دارد. محدوده ی شمالی دیار نوبو – سندی را در ایران زهری شمالی ترین « منطقه رویش کنار» و گونه های مختلف جنس آکاسیا  می داند که به سرما حساس اند و دامنه ی انتشار آنها به همان دیار خلیج فارس محدود می گردد. البته گونه های متعدد دیگری نیز در نواحی خلیج فارس وجود دارند که قادرند به دیگر مناطق رویشی نفوذ نمایند.

گیاهان خاص دیار نوبو – سندی یسیار خشکی  پسند و بسیار حرارت دوست (ترموفیل) هستند. ضمن تحمل تابستان های بسیار گرم، رطوبت بسیار زیاد و حرارت بسیار بالا، به هوا و دمای بسیار ملایم زمستانی نیز نیاز دارند. پوشش گیاهی ناحیه نوبو – سندی که در جزیره ی کیش دیده می شود شامل عناصر درختی و درختچه ای نیمه بیابانی است.

کشاورزی و دامداری کیش

دامداری و کشاورزی فعلی کیش همان شیوه ی کشاورزی سنتی قبل و حتی با فعالیتی محدود تر ازدوره های گذشته است. بقایای کرت های و مزارع غیر دایر و پراکنده درکیش، همه حاکی از کشت و زرع و باغداری ( هرچند محدود) متناسب با جمعیت کم آن روزگاراست. وجود آثار کاریزها و مسیل های طولانی از بین رفته. (برای جریان آب بارندگی ها) و حلقه های پرشده چاه های قدیمی  براثر واریز خاک ها همه مؤید این نظر است.

با آن که سیمای فعلی کیش نسبت به گذشته آن کاملاً تغییر یافته و دگرگون شده است و جنبه های طبیعی جزیره بر اثر ساخت و سازهای خدماتی بی شمار و دیگر تأسیسات شهری و مجموعه های تجاری مانند : بازارها، اقامت گاهی توریستی و ساخت و سازهای مدرن گوناگون چون مجموعه های تولیدی، صنعتی، بازرگانی و گردش گاهها جا عوض کرده است، وگستردگی فعالیت های ساختمانی در آن نسبت به سطح محدود جزیره و توان زیستی آن حجمی بسیار وسیع و بیرون از ظرفیت دارد. ولی، هنوز هم روستاهائی با چند گاو و گوسفند و تعداد زیادتری بز و چند شتر وجود دارد. گرچه احشام موجود در کیش شاید برای تأمین گوشت و پروتئین جزیره باشند ولی از آن جا که تمام آنها با گرسنگی و ولع از رویش طبیعی محیط جزیره تغذیه کرده و چرا می کنند خود مسئله ساز پوشش گیاهی جزیره اند و برای آن باید چاره ای عاجل اندیشید. چرای این دامها ، به ویژه بزها درسال های کم بارش و خشک جزیره، موجب لطمه سنگین به پوشش طبیعی جزیره می شود و عرصه حیاتی و تغذیه چند آهوی رها شده را نیز تنگ تر می سازد.

یکی از اقدامات بسیار جالب سازمان منطقه آزاد کیش، ایجاد آبشخور آهوان جزیره است که آب آن از چاه های کم عمق با تلمبه ی  بادی تأمین می شود. دیدن تلمبه های بادی مزبور برای بیننده تداعی آشتی آدمیان با طبیعت است. به هر حال تعداد بزهای موجود جزیره خارج از توان طبیعی آن است و باید تعدادی از آنها حذف شوند. در جزیره هندورابی نیز تعداد زیادی بز وجود دارد که با خشکسالی موجود به پوشش آن لطمه سنگین وارد می سازند.

معیشت و گذران امور عادی و زندگی بومی های جزیره  که مردمانی شریف و با فرهنگی بالا و مانند تمام اهالی جنوب ایران دارای چهره ای نجیب سوخته در آفتاب درخشان جزیره هستند. با کشاورزی محدود، صیادی، دامداری و احیاناً تربیت شتر( برای جلب توجه توریستها) و عده ای نیز با کار و کسب و تجارت و اشتغال به امور خدماتی زندگی را می گذرانند.

در هر حال به جز آهوها و دام های جزیره نباید آزاد باشند و اگر به گوشت آن ها نیاز است می باید آن ها را در جاهای محصور و با علوفه تأمین شده از خارج نگه داری نمود.

 

 

 

 

وضع خاک جزیره ی کیش و پراکندگی آن

 خاک بخش مرکزی -  قبلاً نیز یادآور شدیم، بخش مرکزی کیش قسمت مرتفع آن 35 – 40 متر از سطح دریا است. احداث فرودگاه در این بخش جزیره که با تسطیح بخشی از زمین آن برای ایجاد باند و تأسیسات دیگر و سازه های مربوط به فرودگاه شد و هم چنین برداشت ماسه و فعالیت های عمرانی از قبیل هموار کردن زمین یا تسطیح تپه ها و پرساختن فرورفتگی ها و چاله ها که همه آن ها سبب شد تا خاک زنده کم عمق و نرم قدیمی این بخش از جزیره که داری حالت کلوئیدی و قشری کم تر از20 سانتی متر داشته است کاملاً نابود شود. بنابراین خاکی که اکنون به جای آن ها به صورت دستی در بخشهائی از جزیره وجود دارد مفید نبود، فاقد هر کیفیت لازم و حالت کلوئیدی و هرگونه هوموس (لاشبرگ) و بالاخره متفاوت از خاک قدیمی است. البته خاک اطراف باند فرودگاه به علت حفاظت از حریم فرودگاه هنوز بکر و دست نخورده است.