ناصرالدین‌شاه قاجار

 

 

 

 

.

 

 

 

زمستان 92

 

 

 

 

 

 

 

ناصرالدین‌شاه قاجار

ناصرالدین‌شاه قاجار (۲۵ تیر ۱۲۱۰ - ۱۱ اردیبهشت ۱۲۷۵) ، قبلهٔ عالم، معروف به «سلطان صاحبقران» و بعد ، چهارمین شاه از دودمان قاجار ایران بود. وی طولانی‌ترین مدت شاهی را در میان دودمان قاجار دارا است. وی اولین شاه ایرانی بود که خاطرات خود را منتشر کرد. او را پیش از پادشاهی ناصرالدین میرزا می‌خواندند.

وی در سال ۱۲۱۰ هجری شمسی در خانه‌ای که به بهایی معروف بود در تبریز بدنیا آمد. مادر او مهد علیا گفته می شود که مادرش در زمان بارداری با مردی به نام میرزاعظیم رابطه نامشروع داشته. خبر درگذشت پدرش محمدشاه را در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی هنگامی که در تبریز بود شنید، سپس به یاری امیرکبیر به پادشاهی رسید و بر تخت طاووس نشست که البته پس از مدتی با دسیسه سفرای کشور های خارجی مخصوصا بریتانیا حکم اعدام امیرکبیر را در حالت مستی امضا نمود. ناصرالدین شاه برای حفظ مناطق شرقی ایران، به‌ویژه منطقه هرات کوشش کرد ولی پس از تهدید و حمله بریتانیا به بوشهر ناچار به توقف این فعالیتها شد. فرستاده وی قرارداد پاریس را امضا کرد. در دوران سلطنت او به‌ویژه پس از ترور ناموفق وی توسط یک بابی، محدودیت بهائییان و بابی‌ها در ایران افزایش یافت. ناصرالدین شاه برای حفظ مناطق شرقی ایران، به‌ویژه منطقه هرات کوشش کرد ولی پس از تهدید و حمله بریتانیا به بوشهر ناچار به توقف این فعالیتها شد. فرستاده وی قرارداد پاریس را امضا کرد. در دوران سلطنت او به‌ویژه پس از ترور ناموفق وی توسط یک بابی، محدودیت بهائییان و بابی‌ها در ایران افزایش یافت. هنگامی که محمد شاه قاجار که سال‌ها با بیماری نقرس دست به گریبان بود در شوال ۱۲۶۴ در ۴۲ سالگی از دنیا رفت، کشور گرفتار شورش بود و تنها بخش آرام ایران آذربایجان شمرده می‌شد. در این زمان ناصرالدین میرزای ولیعهد -که آن زمان شانزده ساله بود-در تبریز به سر می‌برد و مدعیان پادشاهی از هر سو سر برآورده بودند. حاجی میرزا آقاسی وزیر محمد شاه که توانایی آرام نگاه داشتن تهران را نداشت به حرم عبدالعظیم پناهنده شد و بست نشست. در این زمان ناصرالدین میرزا با پشتیبانی میرزاتقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) راهی تهران شد و پیش از رسیدن به شهر میرزا تقی خان را لقب اتابک اعظم داد و او را صدراعظم خود گردانید. با رسیدن به تهران در همان سال ناصرالدین شاه به پادشاهی ایران رسید. در آستانه مراسم پنجاهمین سال تاجگذاری در سال ۱۲۷۵ هجری خورشیدی (۱۷ ذی‌القعده۱۳۱۳ هجری قمری) به دست میرزا رضای کرمانی یکی از پیروان سید جمال الدین اسدآبادی و به تحریک او در حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری ترور شد. او در هنگام ترور پنجاهمین سالگرد سلطنت خویش را جشن می‌گرفت. وی در زیارتگاه شاه عبدالعظیم در شهر ری در نزدیکی تهران دفن است. سنگ قبر یک پارچهٔ مرمری وی که تمثال کامل وی بر آن حکاکی شده هم‌اکنون در موزهٔ کاخ گلستان در تهران نگهداری می‌شود و به یکی از شاهکارهای کنده‌کاری دوره قاجار معروف است.گفته می‌شود ریوولور استفاده شده برای ترور وی بسیار کهنه و فرسوده بوده‌است. به همین دلیل شاید اگر وی پالتوی ضخیم‌تر پوشیده بود یا از فاصله‌ای دورتر به وی شلیک شده بود او از این سو قصد جان سالم به در می‌برد. گفته شده‌است که آخرین کلمات وی این‌ها بوده‌اند: «من بر شما جور دیگری حکومت خواهم کرد اگر زنده بمانم».

 

 

 

 

 

 

شرح حال ناصرالدین شاه قاجار:

پس از فوت محمد شاه قاجار پسر وی به نام ناصرالدین میرزا که درآن زمان ولیعهد محمد شاه قاجار می شدوی درشهر آذربایجان به سر می برد واز عمر وی بیش از شانزده سال یا هفده سال نمی گذشت. در راه ورود وی به تهران از جمله کسانی که وی راحمایت می کرد میرزاتقی خان فراهانی بود که بعده ها وزیر ناصر الدین شاه شد.میرزاتقی خان فراهانی یا همان امیر کبیربین راه آن قدراز خود لیاقت نشان داد که شخصیت وی به حدی نظر ناصرالدین شاه راجلب کرد که دربین همان راه لغب امیر نظام را توانست از ناصرالدین شاه بگیرد ودرتهران نیز پس از تاج گذاری ناصرالدین شاه وبرتخت نشستن وی به پاس زحمات امیر کبیر به وی لغب اتابک اعظم رامی دهد وچندی بعد نیز به مقام صدارت رسید. ناصرالدین شاه شخصی بود که می توانست ایران را آباد کند ولی وی این کار را انجام ندادعلت آن را هم می توان همین مساله رابیان کرد که وی به سفرهای خارجی وبه خصوص سفرهایی به اروپا رادوست داشت وکسی که مداوم بدین سفرها راهی می شود نمی تواند پادشاه خوبی برای ایران باشد . درزمان سلطنت وی اوضاع ایران بسیار آشفته بود درآن زمان چون وی خردسال بود مادر وی در حکومت دخالات زیادی داشت از جمله ی این این آشفتگی ها: درتمامی بلاد ایران شورش برپا بود چنان که اهالی بروجرد بر جمشید خان ماکویی ومردم کرمانشاه برمحبعلی خان وساکنین شیراز بر حسین خان نظام الدوله قیام کرده بودند وهر کدام از حکما قسمتی رابرای خود برداشته بودند.واز همه مهمتر فتنه حسن خان سالار درخراسان بودکه دفع آن بسیار سخت بود. میرزا تقی خان امیر کبیر تمام علل پیشرفت اروپا را می دانست وبه خوبی می اندیشید که برای پیشرفت ایران چه کارهایی باید انجام دهد. میرزاتقی خان پس از مدتی تمامی خرابی های زمان محمد شاه وفتحعلی شاه راجبران کرد ومی گویند که اگر ناصرالدین شاه دستور کشتن وی رانمی دادایران به یکی از کشورهای بزرگ جهان مبدل می گشت . هرچند وی مدت کوتاهی صدارت ایران رابر عهده داشت ولی با این حال کارهای مفیدی را برای آبادانی ایران انجام داد.از جمله ی این کارها: 1-افزودن قدرت مرکزی وکاهش نفوذ حکما ودرباریان . ایجاد امنیت درسراسر مملکت وسرکوبی یاغیان .به خدمت کاران پاداش وخائنان رامجازات می کرد.دربعضی روایات آمده است که وقتی میرزا حسن خان راسرکوب کردند ناصرالدین شاه به نسبتی که با وی داشت از خون وی گذشت ولی امیر کبیر از این کار وی جلوگیری کرد بساط عدل رابر پا داشت واز تعدی حکام ورشوه گیری آن ها جلوگیری کرد منظم کردن سپاه ولشگریان.تاسیس مدرسه ی دارالفنون وانتشار روزنامه ی وقایع التفاقیه.کم کردن حقوق درباریان وشاهزادگان.کم کردن الغاب درباریان. این اقدامات وی دچار شد که عده ای از درباریان برعلیه وی توطئه کنند میرزاآقا خان نوری اعتمادالسلطنه ازجمله این کسان بود. ودرباریان امیر کبیر را پیش ناصرالدین شاه بد نام کردندوبعد وی امیر کبیر را از صدارت برکنار کردوبه فین کاشان تبعید کردوبعد از چهل روز درحالتی که مست بود حکم قتل امیر کبیر را مهر کرد.وگویند که بعد از این برای وی اشک نیز ریخته است ولی هیچ فایده ای نداشت او ایران را از بودن همچنین مرد بزرگی محروم کرد.وپس از امیر کبیر نیز میرزا آقا خان نوری به صدارت رسید. توضیحاتی درباره ی مهر در زمان قاجار: در زمان سلطنت ناصرالدین شاه وکلا درزمان سلطنت قاجار حکم اعدام ویا عفو کسی یا هر چیز دیگر را پادشاه با مهری که در اختیار داشت مهر می کرد ودستور قتل امیر کبیر نیز بدین گونه صادر شد. فتنه ی سالار: در زمان محمد شاه حسن خان سالار پسراللهیارخان آصف الدوله شروع به یاغیگری کرد وبه دنبال این طغیان تاسطنت ناصرالدین شاه به طول کشید امیرکبیر که امنیت کشور را مهمترین چیز می دانست به حسام السلطنه دستور داد که وی را در خراسان سرکوب کندوسرانجام این عملیات موفق بود وسالار وپسرش وبرادرش دستگیر شدند ودر سال (266) به هلاکت رسید. شورش اتباع باب: در زمان محمد شاه شخصی به نام محمد علی باب که اهل شیراز بود خود را واسطه ی بین مردم وامام زمان خواندودر ظرف مدتی افرادی را مطیع خود ساخت . پس از مرگ محمد شاه که بی نظمی وآشفتگی در کشور زیاد شدفرصت خوبی برای تبلیغ بابیگری بود در این جا لازم به ذکر است که باب پس از مدتی خود را مهدی موءعود وبعد از چندی خود راپیامبر نیز نامید. باب وطرفدارانش در کنار مزار شیخ طبرسی قرار گرفتند ودر آن جا مشغول ساختن قلعه شدند. وقتی که این خبر به گوش میرزا تقی خان رسیددرابتدابه بزرگان مازندران دستور قلع وقمع آن ها رادادولی طولی نکشید که آن لشکر مغلوب گردید و آقا عبدالله نام افغان که مرد دلیری بود به دست ملاحسین که از طرفداران فقه ی بابیگری بود کشته شد. ودرحمله ی بعدی شاهزاده مهدی قلی میرزا بالشگری کار آزموده ی خود برای تسخیر آن قلعه راهی شدند دراین بار ملاحسین شبیح خون زده ولشگر شاهزاده رااز پای درآوردوخود وی نیز چاره ای جز فرار ندید واز آن جا فرار کرد و ملاحسین خان که بر سر راه فراریان کمین کرده بود دو تیر به او برخودکرد وکشته شد. وبابیان برای اطمینان دور قلعه ی خود را خندق حفر کردند تا افراد مهدی قلی میرزا نتوانند وارد قلعه شوندو مهدی قلی میرزا نیز بهترین راه را محاصره ی قلعه وراه های رفت وآمد دانست وپس از مدت ها محاصره سرانجام آذوقه وغذای آنها تمام شدوبه ناچار آن ها تسلیم شدند ودستور کشتن آنها صادر شدومحمد علی باب را نیز به تهران آوردند وبعد از مدتی به دستور امیر کبیر وبه روایتی در باغ فردوس تهران تیر باران شد.بعد از باب پس از او میرزا حسینعلی نوری رهبری پیروان باب را بر عهده گرفت.میرزا حسینعلی لغب باب (بهاء)را به خود داده بود مدتی بعد خود را پیامبر جدید خواندوفرقه ی بهائی را بوجود آورد که این امر مورد حمایت انگلستان واقع گشت. فتح هرات: درزمان محمد شاه قاجار ایران تصمیم داشت هرات رافتح کندولی بادخالت انگلیسی ها مجبور به ترک آن شد. در زمان ناصرالدین شاه حاکم خراسان میرزا حسام السلطنه به جنگ با حاکم حرات رفت وسرانجام پس از نبرد سختی هرات به دست ایرانیان فتح شد ودر این جا این مساله مطرح است که چرا میرزا آقا خان نوری هیچ تدبیری را برای جلوگیری از تجاوز انگلیسی ها انجام ندادجای شک وتردید است وبه همین علت چون هرات برای انگلیسی ها مهم بود از جنوب ایران نفوذ کرده وشهر بوشهر ورفته رفته کل جنوب ایران را گرفتند ولشکر فارس به ریاست مهر علی خان شجاع الملک کاری از پیش نبرده وشکست خوردند. چون این خبر به تهران رسید ایران قصد جنگ با دولت انگلیس راکرد ومبرزامحمد خان قاجار مامور این کار شدولی آنها نیز ذر این جنگ شکست خوردند. فرخ خان امین الملک کاشانی با سفیر ایران در پاریس پیام داد که با سفیر انگلیس که وی نیز در پاریس اقامت داشت گفت وگو کند واین گونه بود که بین ایران و انگلیس پیمانی به نام پیمان صلح پاریس در شهر پاریس بسته شد. دراین عهد نامه این گونه ذکر شده بود که ایران هیچ حق دخالتی در امور هرات و افغانستان ندارد وباید استقلال این کشور رابه رسمیت بشناسدودولت ایران نیز به راحتی این مطلب را قبول کرد. در این جا بی لیاقتی وبی کفایتی میرزا آقاخان نوری بسیار واضح دیده می شود واگر در این جا امیر کبیر حضور داشت به طور قطع نمی گذاشت هرات و افغانستان از ایران جدا شود. ودر این جا میرزا آقا خان نوری می توانست با فرستادن قوای بهتر وبانظم بیشتری حتی انگلیس را هم شکست دهد. ناصرالدین شاه واعطای امتیاز به بیگانگان همان طور که گفتیم ناصرالدین شاه پادشاهی مستبد وولخرج بود وسفر های اروپا و کلا سفرهای خارجی را دوست داشت وی امتیازات زیادی را به بیگانگان می داد.  

امتیاز رویتر :

این امتیاز یکی از بد ترین امتیازاتی بود که ناصرالدین شاه به بیگانگان داد وشرح آن این گونه است که انحصار احداث راه آهن وبهره برداری از کلیه ی معادن وجنگل ها به شخص یهودی ای بنام رویتر داده شد.واین عمل ناصرالدین شاه با مخالفت شدید روحانیون ومردم تهران شد ودر آخر به اسرار و دستور حاج ملا علی کنی این پیمان لغو شد .امتیاز انحصاری توتون وتنباکو: این امتیاز نیز یکی از امتیازات بسیار بد به بیگانگان بود این قرار داد میان یک فرد انگلیسی به نام تالبوت وناصرالدین شاه بسته شد ووی در ایران کارخانه ی رژی را راه اندازی کردواین امر نیز موجب ناراحتی بسیاری از روحانیون شد از جمله میرزا حسن آشتیانی وسید جمال الدین اسد آبادی که قانون اساسی ای که وی طراحی کرده بود را ناصرالدین شاه پاره کردوسرانجام این پیمان به فتوای آیت الله میرزاحسن شیرازی که استعمار توتون وتنباکو را حرام اعلام کرده بود لغو شد. چاپ اسکناس وتمبر درزمان ناصرادین شاه: در زمان ناصرالدین شاه با آمدن چاپ چاپ اسکناس وتمبر پست بسیار رواج یافت واین را می توان یکی از کار های مثبت ناصر الدین شاه قلمداد کردواین هارا با استفاده از تجربیاتی که در سفر های خود به اروپا داشت کسب کرد. اسکناس های چاپ شده توسط ناصرالدین شاه در بازارهای خرید وفروش اسکناس بسیار گران قیمت وکمیاب می باشند. این اسکناس ها درآن زمان در انگلیس چاپ شده وتوسط بانک شاهنگشاهی در ایران که مدیریت آن ها را نیز افراد انگلیسی بر عهده داشتند توضیع می شد.

بنای ساختمان های بزرگ:

ساختمان بسیار زیبایی که در زمان ناصرالدین شاه به تقلید از انگلیسی ها ساخته شد شمس العماره بود این بنا در شش طبقه ساخته شده است ودر روبه روی آن نیزبازاری واقع است ومعنی این اسم ((خورشید بنا ها)) ودر حال حاضر در دست باز سازی است. کشته شدن ناصرالدین شاه: ناصرالدین شاه به مدت پنجاه سال بر ایران حکومت کرد در این مدت اومی خواست ایران را آباد سازد ولی کسانی مانند درباریان وی واز جمله مادر وی نگذاشتند که او این کار را انجام دهد. وی سرانجام در حالی که یک روز مانده بود که پنجاهمین سال پادشاهی خود را جشن بگیرد در صحن بیرونی حرم عبدالعظیم حسنی به ضرب گلوله ی میرزا زضا کرمانی که از شاگردان سید جمال الدین اسدآبادی بود کشته می شود وبعد از مرگ وی پسرش مظفرالدین میرزا به سلطنت رسید. احمدشاه از کودکی تا سلطنت احمدشاه از کودکی تا سلطنت احمد شاه آخرین پادشاه سلسله قاجار می باشد که با وی سلطنت قاجاریه به پایان می رسد. او وارث سلطنت یکصد و بیست ساله قاجارها در ایران بود. سلطنتی که از آقا محمد خان تا محمد علی شاه را تجربه کرده و در واپسین سالهای خود به کودکی 21 ساله به ارث رسیده بود. سلطنت کوتاه ولی پرماجرای محمد علیشاه با فتح تهران در 7231 ه.ق و پناهنده شدن وی به سفارت روسیه در زرگنده که با موافقت انگلیسیها صورت گرفت خاتمه پذیرفت و احمد میرزا که یکسال پس از ترور ناصرالدین شاه متولد شده بود در سن دوازده سالگی از سوی فاتحان تهران به سلطنت انتخاب شد و به خاطر صغر سن تحت نظر نایب السطنه ای قرار گرفت که وی را نیز فاتحان تهران بر گزیده بودند.  برگزیده شدن احمد میرزا به سلطنت باعث شد که وی از پدر و مادر خود که مقرر بود خاک ایران را ترک نمایند جدا شود و به کاخ سلطنتی عزیمت کند. البته این جدایی توأم با گریه و بی تابی طرفین به ویژه احمد شاه بود که قصد نداشت از والدین خود دور شود. احمد شاه هفت سال پس از سلطنت تاجگذاری کرد ولی تاجگذاری وی مصادف با وقوع جنگ جهانی اول شد که جهان و ایران را علیرغم اعلام بی طرفی در کام خود فرو برد و بخشهایی از ایران علاوه بر قشون روس و انگلیس توسط قشون عثمانی نیز به تصرف در آمد. پایان جنگ جهانی اول نوید دهنده دوران خوبی برای خاور میانه و ایران نبود. حفظ و نگهداری هندوستان، طمع به بازارهای داخلی منطقه، دسترسی به نفت و مقابله با خطر بلشویسم، چهار محور فعالیت استعمار انگلستان در ایران و خاور میانه را تشکیل می داد.  لرد کرزن (وزیر خارجه وقت انگلیس) در پی انعقاد قرارداد 1919 در ایران بود که با تحقق یافتن آن ایران آشکارا به مستعمره انگلستان تبدیل می شد. در نهایت با مخالفت مردم و عدم امضای قرارداد از سوی احمد شاه، این قرارداد ملغی گردید و انگلیسیها در پی اجرای طرح دیگری برآمدند که همان منافع سابق را برای انگلستان با کمترین هزینه و حداقل حساسیت بین المللی تأمین می نمود. برقراری حکومتی مقتدر و روی کار آمدن دیکتاتوری نظامی طرحی بود که افرادی نظیر لوید جرج نخست وزیر انگلیس، سر وینستون چرچیل و حکومت هند بریتانیا و سازمان اطلاعاتی انگلستان موسوم به اینتلیجنس سرویس از آن حمایت می نمودند. بدین ترتیب زمینه برای اجرای کودتای سوم اسفند 1299 و به قدرت رسیدن رضاخان پهلوی و در نهایت خلع قاجار فراهم آمد. احمد شاه در سال 1307 شمسی در حالی که هیچ گاه سلطنت پهلوی را به رسمیت نشناخت در فرانسه چشم از جهان فرو بست و طبق وصیتش جنازه او به کربلا منتقل و در آنجا مدفون گردید.