جنبش تنباکو

فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١
تحلیل تنباکو و مشروطه
فرشاد نوروزی
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢
جنبش تنباکو
(مرکز انحصار توتون و تنباکوی ایران در تهران)
در نیمه دوم قرن نوزدهم حوادث و اتفاقاتی در ایران رخ داد که چهره ی آینده ی کشور اسلامی را تا حدودی
متحول و دگرگون کرد.
در شعبان 1306 ه.ق شاه برای بار سوم راهی اروپا شد. در این مسافرت شاه به گرمی مورد پذیرایی و استقبال
قرار گرفت.
در این سفر پیشنهاد امتیاز توتون و تنباکو با شاه در میان گذاشته شد ، در این میان انگلیس با استراتژی که در
هندوستان توانسته بود از طریق کمپانی هند شرقی نتیجه بسیار خوبی را عاید انگلستان کند پیش گرفت؛از اینرو
به طور مستقیم وارد نگردید بلکه ماژور تالبوت را به عنوان طرف این معمله معرفی کرد،بدین ترتیب مقرر شد
پس از بازگشت شاه به ایران مذاکرات دربار شاهی ادامه یابد.
جنبش تنباکواز یک سو اولین تجربه ی مبارزه با ماهیت اسلامی علیه استعمار بود و از سوی دیگر در اوج استبداد
داخلی پادشاهان قاجار به وقوع پیوست و پرده ی ظلمانی ترس و وحشت را از دل ملتی که شاهد چپاول و غارت
ثروت های مادی و معنوی خود بود بیرون انداخت.
یکی از ابعاد مهم جنبش تنباکو حمایت همه جانبه مردم ایران از روحانیت بود که ثابت نمود اسلام و روحانیت
نفوذ عمیقی در دل های مردم مسلمان ایران داشته است.
قیام اسلامی تنباکو را می توان اولین نهضت بیداری مردم ایران برای بدست آوردن حقوق خود از بیگانگان و
استبداد پادشاهان ایران دانست.
دولت انگلیس یکی از افراد تبعه خود به نام ماژور تالبوت را به عنوان طف معامله به ایران معرفی کرد؛تالبوت
نیز با دادن رشوه به شاه و صدراعظم توانست موافقت آنها را جلب کند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٣
و سرانجام پس از بازگشت ناصرالدین شاه به ایران فرمان امتیاز به شرح ذیل صادر شد:
((انحصار خرید و فروش و ساختن کل توتون و تنباکو در داخل که در ممالک محروسه ایران به عمل آورده می
شود،تا انقضای مدت 50 سال از تاریخ امضای این انحصار نامه به ماژور تالبوت و شرکای خودشان مشروط به
شرایط زیر مرحمت فرمودیم.))
برخی از فصول قرار داد:
فصل اول؛صاحبان امتیاز متعهد می شوند هر سال پانزده هزار لیره ی انگلیسی به خزانه ی دولت ایران پرداخت
کنند.
فصل دوم؛به جز صاحبان امتیاز احدی حق ندارد که به جهت خرید و فروش توتون و تنباکو اجازه ی کتبی به احدی
دهد.
فصل سوم؛از عایدات کمانی پس از کسر مخارج به علاوه پنج درصد یک چهارم بر دولت ایران،و سه چهارم به
کمپانی تعلق می گیرد.
فصل چهارم؛لوازم مورد نیاز کمپانی پس از کسر رسوم گمرکی از هر گونه مالیات معاف خواهد بود.
فصل پنجم؛حمل و نقل توتون و تنباکوی ایران قدغن است،مگر اینکه کمپانی اجازه دهد.
فصل ششم؛صاحبان امتیاز متعهد می شوند که تمامی محصول توتون و تنباکو را با قیمتی مورد توافق طرفین
باشد خریداری کنند.
فصل هفتم؛دولت ایران تعهد می کند که عوارض و مالیات توتون و تنباکو را به مدت پنجاه سال ثابت نگاه
دارد.
فصل هشتم؛اگر معلوم شود کسی بدون اجازه کمپانی دخانیات فروخته به سختی تنبیه خواهد گردید.
فصل نهم؛صاحبان امتیاز نامه مختار خواهند بود که تمام حقوق و امتیاز خود را به هرکس که بخواهند واگذار
کنند.
فصل دهم؛زارعین موظفند در ارع وقت مقدار محصول توتون و تنباکوی خود را به کمپانی اطلاع دهند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
۴
فصل یازدهم؛صاحبان امتیاز حق ندارند که در ایران زمینی تحصیل نمایند.مگر آنچه برای انبار و ملزومات کالا لازم
باشد.
فصل دوازدهم؛زارع دخانیات می تواند از توتون و تنباکویی که می فروشد تنخواهی به رسم مساعده و بیعانه
دریافت کند.
فصل سیزدهم؛حکم این امتیاز نامه در صورتی که تا یک سال اجرا نگردد از درجه اعتبار ساقط خواهد بود،مگر
اینکه ظرایط اضطراری پیش آید.
فصل چهاردهم؛اختلافات میان دولت ایران و کمپانی توسط حکم مورد توافق طرفین حل و فصل خواهد شد.
فصل پانزدهم؛این امتیاز نامه به امضای شاه و به تصدیق وزارت خارجه رسیده است.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
۵
پس از عقد قرار داد هم انگلیسی ها و هم دولت ایران این امتیاز را محرمانه نگاه داشتند و به مردم اعلام نکردند
چرا که به تعبیر نیکی کدی این امتیاز به منزله فروش ایران به بیگانگان بود.
اساس قیام و مقاومت مردم را باید در عوامل مختلفی چون عامل مذهبی،سیاسی،اقتصادی،کارنامه سیاه دوره
ی قاجار و... جستجو کرد.
کمپانی ابتدا در بهترین قسمت تهران باغی خرید و آن را همچون دژی نظامی مستحکم کرد. در اندک زمانی
تعداد زیادی از اتباع انگلستان به عنوان کارکنان کمپانی روانه ایران شد.
آنان به پشتیبانی دولت انگلیس و کمپانی و حق کاپیتولاسیون با مردم رفتار گستاخانه ای داشتند و در چنین
اوضاعی دولت ایران و حامیان انگلیسی شاه اطلاعیه هایی در تایید و تمجید قرارداد صادر کردند و آن را برای زارع
و فروشنده سودمند شمردند.
به تدریج معلوم شد که هدف های کمپانی تنهاد در زمینه تجاری محدود نمی شود،بلکه آنها قصد دخالت در امور
فرهنگی و مذهبی را دارند:
الف-نفوذ در بازار؛فروش کالاهای غیر مجاز در شرع اسلام
{بازار از دیرباز به عنوان بازوی اقتصادی مزدم مسلمان قلمداد می شد و احکام اسلام در آن اجرا می شد.}
ب-استفاده از دختران غربی در تجارت؛استخدام کردن دختران جوان و زیبای غربی به عنوان فروشنده در بازارهای
ایران
ج-اشاعه مراکز فساد؛به همراه کارکنان کمپانی عده ای زن و مرد به قصد دایر کردن مراکز فساد به ایران آمدند
و تشکیل عشرتکده،کافه،قمارخانه و رقص و شراب خواری و...
د- رسمیت یافتن بدکاری؛عده ای از زنان مسلمان به بدکاری کشیده شدند و مانند اصناف دیگر سالانه مبلغی به
عنوان مالیات به دولت می دادند.
ه -ترویج مسیحیت؛تاسیس چندین کلیسا در شهرهای ایران و ترویج مبانی ضد اسلامی و افکار مسیحی.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
۶
اصناف و بازارایان شهر نشین بر خلاف روستائیان از پشتوانه کافی برخوردار بودند. آنها اقتدار مالی و ارتباط
تنگاتنگی با علمای دینی داشتند بطوریکه اگر علما و اصناف دست بدست هم می دادند می توانستند مردم را در
سراسر کشور به قیام دعوت کنند.
این همبستگی سبب شد تا فریاد اعتراض بر ضد امتیاز انحصاری تنباکو در بازار شهرهای عمده مانند تهران تبریز،
اصفهان، شیراز، مشهد آغاز شد. در شیراز سید علی اکبر فال اسیری داماد و مشاور میرزای شیرازی خروشید و در
مشهد تعداد زیادی از تجار و افراد معتبر با مراجعه به مجتهدان شهر اظهار داشتند که امتیاز تنباکو موجب
شکست آنها خواهد شد و به این ترتیب پیشتیبانی مجتهدان را خواستار شدند.
در کنار این اقدامات اعطای امتیاز تنباکو به انگلیسی ها و الزام کشاورزان مبنی بر فروش محصولات به آنان
مخالف قاعده ی ((نفی سبیل)) و ((اصل تسلیط)) بود و بر عموم مسلمانان واجب بود که با آن به مبارزه
برخیزند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٧
به همین ترتیب موج مخالفت عمومی به رهبری علما در ماه رمضان حول محور ((فروش ایران به کفار )) می
چرخید و عالمان دینی علت تحریم تنباکو را متزلزل شدن اساس دین و استقلال کشور توسط قدرت بیگانه و
مغایرت امتیازات با قرآن مجید می دانستند.
میرزای شیرازی که در آن زمان در سامرا اقامت داشت و مرجعیت مطلق را دارا بود.طی نامه ای که سید جمال
الدین اسدآبادی می نویسد در جریان کلیه ی حواد قرار می گیرد و وی در ابتدا نامه ای به ناصر الدین شاه مبنی بر
لغو قرار داد می نویسد اما نتیجه ای نمی گیرد.
تا این که در روز نیمه اول جمادی الاول 1309 حکم تحریم صادر شد:
بسم الله الرحمن الرحیم
((الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان
در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله و سلامه علیه است.))
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٨
مردم ایران بدون چون و چرا از این فرمان اطاعت کردند و قلیان ها و چپق ها را شکستند و توتون ها و تنباکو ها
و سیگارها را به آتش کشیدند.ناصر الدین شاه و دربار ابتدا خواستند که با جعلی خواندن حکم فشارها را کم کنند
اما س از این که به این نتیجه رسیدند که تلاششان بی اثر است امتیاز را لغو کرد و مبارزه ی پیروزمندانه ی
تنباکو پس از 55 روز خاتمه یافت.
علی رغم اینکه نهضت تنباکو محدود بود اما با توجه به زمان وقوع آن و نوع اقداماتی که انجام گرفت،آثار
زیادی داشت:
-1 افزایش قدرت سیاسی علما
-2 حضور سیاسی مردم
-3 امتزاج دین و سیاست
-4 شکست استعمار
5 - شکست استبداد و نفی مشروعیت سلطنت
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٩
نهضت مشروطه
این جنبش نخستین قیام و حرکت مثبت توده های عظیم ملت بود که در سطح حکومت در جهت کاهش قدرت
استبدادی پادشاه شکل گرفت و تاثیری به سزا در قیام های مردمی تاریخ ایران از جمله انقلاب اسلامی داته
است.
از اواسط دوره قاجاریه به بعد که ارتباط منظم تری میان رهبران و روحانیون به عنوان قشر فعال در مسایل
اجتماعی و سیاسی امکان دخالت و نظارت پیدا کردند و اوج این دخالت و تبعیت مردم در نهضت تنباکو هویدا
شد.
قاجار در طی حدود یک و نیم قرن حکومت در ایران با بی کفایتی ساسی و مدیریتی در اداره امور کشور،عدم
توانایی در حفظ و حراست از مملکت،استبداد و خود محوری،فساد حاکم بر دربار،نفوذ بیگانگان و... نفرت عمومی
از قاجار را دامن می زد.
از طرف دیگر قرار دادهای ننگین گلستان،ترکمنچای و امتیازات اقتصادی و تحمیل کاپیتولاسیون نیز نفرت را در
میان ایرانیان بارور می ساخت.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١٠
نقش مذهب شیعه در مشروطیت 
گرچه نباید دگرگونیهاى گسترده و شگفت انگیز غرب را در شروع نهضت مشروطیت, نادیده انگاشت; اما آن چه
سبب شد, با وجود رویکرد به تمدن غرب, ایرانیان توان نگهدارى فرهنگ و زبان اصیل و ارزشهاى دینى خود را
بیابند, عنصر ارزش مند اجتهاد در تفکر شیعه است که انگیزه همراهى مجتهدان با پدیده هاى نوظهور و بررسى
نوآوریها براساس اصول مذهبى فکر شیعى گردیده است.
حمید عنایت در این زمینه مى نگارد:
(هر روشنفکر حقیقت جویى که در پى شناخت ماهیت فکرى انقلاب مشروطه است، اگر در جست و جوهایش فقط
به ایران قناعت نکند, بلکه نظرش را به کشورهاى دور و بر ایران بیاندازد, باید این سؤال برایش پیش بیاید که
چگونه از میان آن همه جنبشهایى که کمابیش, همزمان در میان ملتهاى ترک و مصر و هند در راه برقرارى
حکومت ملى جریان داشت, فقط در ایران بود که علماى دینى, نه تنها با آزادى خواهان همراهى کردند, بلکه
رهبرى بخش اعظم جنبش ملى را به عهده گرفتند…. پاسخ این سؤال در ماهیت فکر سیاسى شیعه و نیز در نبوغ
اجتماعى برخى علماى آن زمان و توانایى ایشان در استخراج اصول حکومت ملى, از منابع فقه و شریعت
اسلامى, نهفته است.){ بنیاد فلسفه سیاسى در ایران (عصر مشروطیت), موسى نجفى/ 217 , مرکز نشر دانشگاهى, اول.}
اصل اجتهاد, زمینه را براى بررسى و نقد فضاى به وجود آمده در اثر دگردیسیهاى غرب, فراهم آورد و با امداد از
بحثهاى اصول و در پرتو توجه به اثربخشى نیازهاى زمان در حوزه فرعهاى فقه, راه را بر از حالى به حالى شدن و
دگرگونیهاى بنیادین جامعه اسلامى, از استبداد به قانون طلبى و عدالت خواهى گشود.
آخوند خراسانى, یکى از سه عالم بزرگ نجف, که پشتوانه اصلى نهضت مشروطه و اثرگذارترین کانون مشروطه
خواهى به شمار رفته است, بر این اساس, به روشن گرى حضور عالمان در نهضت مشروطه پرداخته است:
(زمان و عصر ما در آستانه تحول است, دیر یا زود تحولات سیاسى و اجتماعى رخ خواهد داد اگر عالمان دین که
مدعى رهبریت جامعه اسلامى را دارند, یا باید خود زمام فکرى نهضت را به دست گیرند و یا از ادعاى خود, صرف
نظر نمایند وگرنه, دیگران (و بیش تر اندیشه وران لائیک) این مهم را انجام خواهند داد.)
حتى عرفا و صوفیان نیز, به پشتیبانى از مشروطه و بررسى مشروطه اى که خواستار آن بودند, رسائلى نگاشته
اند. از این روى, شمارى از تحلیل گران, سه انگیزه: سنت عقلى, اجتهاد شیعى و عرفان را انگیزه ها و سببهاى
اصلى پیدایش حرکت مشروطیت شمرده اند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١١
نقش مذهب در قیام مشروطیت 
روند عملى حرکت مشروطه, حکایت از نقش مستقیم, ژرف و بى نظیر دین در حیات اجتماعى آن زمان دارد. در
محرم, صفر و رمضان, نهضت اوج مى گرفت و عنصر وعظ و خطابه, به حدى اثرگذار بود که براى حفظ شور انقلابى
مردم, مجلسهاى هفتگى برگزار مى شد حتى در سفارت انگلیس, تحصن کنندگان مجلس وعظ داشتند. مسجدها و
محفلهاى مذهبى, کانون مشروطه خواهى بود. روحانیت, با جایگاهى والا و پایگاهى مستقل, با احساس وظیفه
ناشى از توجه به مبانى اسلامى و اجتهاد شیعى, رهبرى قیام را به عهده گرفت و مردم دنباله رو آنان گردیدند و به
همین روى با کناره گیرى روحانیت, نهضت و قیام عمومى فروکش کرد.
بالاتر از همه اینها, نقش فتواهاى علماى نجف بود که تمام تاریخ نگاران مشروطه, حتى سکولارترین آنان,
پیروزى نهضت را بدون این فتواها, ناممکن و همراهى و هم داستانى عالمان را سبب جایگاه یابى و راهیابى
روشنفکران در جامعه مى دانستند.
عالمان شیعه, در پى حاکمیت اسلام ناب بودند و جز به حاکمیت قانونها و آیینهاى اسلامى نمى اندیشیدند:
(علما در پى مشروطه اى بودند که قانونها و آیینهاى اسلام را پاس دارد و از حدود قانونهاى گذارده شده برابر
مذهب رسمى مملکت سرپیچى نکند و با نارواییها مبارزه شود و حفظ اسلام و حوزه مسلمانان هدف اصلى باشد.
در نظر علماى دین قانون هایى که برخلاف مذهب جعفرى تدوین شود و راه زندقه و بدعت پوید برخلاف
مشروطیت بوده و به استبداد منتهى خواهد شد.)
ادوارد براون, محقق انگلیسى نیز, بر نقش اصلى مذهب در نهضت مشروطیت تأکید مى ورزد و عامل اصلى حرکت
توده را توهین حکومت به باورهاى مذهبى و دینى مردم مى داند.{ انقلاب مشروطیت ایران, ادوارد براون, ترجمه مهدى
قزوینى/ 18 , کویر, اول.}
نقش روحانیت بود که حرکت مشروطه خواهى را از افتادن در دام غرب, فرهنگ و آداب آن دیار, که روشنفکران
آن روزگار را سخت شیفته خود کرده بود, نگهداشت و مبارزه با استعمار را همگام با مبارزه با استبداد پیش برد.
از این روى, با کناره گیرى روحانیت, زمینه چیرگى سیاست غرب بر حکومت مشروطه فراهم آمد و راه بر نفوذ
فرهنگ غرب در ایران باز شد. بر این اساس است که جلال آل احمد روحانیت را تنها سد در برابر هجوم غرب زدگى
مى داند و کنار گذاشتن این نهاد را, با اعدام شیخ فضل الله نورى, آغاز استیلاى غرب مى انگارد و نقش شیخ
{ شهید را نشانه استیلاى غرب زدگى مى شناساند.{ غرب زدگى, جلال آل احمد/ 78 , همو, فردوسى, اول, 1372
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١٢
اصول تئوریک مشروطه 
علماى مشروطه خواه, خواستار مشروطه اى سازگار با آموزه هاى اسلامى بودند و خاستگاه مشروطه را آموزه
هاى دینى مى دانستند; از این روى, در تعریف مشروطه, به پیوند آن با نظریه حکومتى اسلام اشاره کرده و از
مشروطه, تعریفى سازگار با آموزه هاى اسلامى ارائه مى دادند و از آن به نام وسیله اجراى احکام اسلامى یاد مى
کردند.
مراد از دخالت دادن دین در شناساندن مشروطه, اصل نقش عنصر دین است و در این قسمت برداشت آنان از
دین مورد توجه نیست; بلکه پاى بندى آنان به ارائه تعریف دینى از مشروطه, که نشانگر نگاه دینى آنان به
مشروطه است, مورد نظر است.
تعریف مشروطه: آخوند خراسانى در لایحه اى, مشروطیت را چنین مى شناساند:
(مشروطیت هر مملکت, عبارت از محدود و مشروطه بودن ادارات سلطنتى و دوایر دولتى است به عدم تخطى از
حدود و قوانین موضوعه بر طبق مذاهب رسمى آن مملکت… و چون مذهب رسمى ایران, همان دین اسلام و
طریقه حقه اثنا عشریه, صلوات الله علیهم اجمعین است, پس حقیقتاً مشروطیت و آزادى در ایران, عبارت از
عدم تجاوز دولت و ملت از قوانین منطبقه بر احکام خاصه و عامه مستفاد از مذهب [است].){ رسائل مشروطیت, به
{. کوششِ دکتر غلامحسین زرگرى نژاد/ 485 , کویر, اول, 1374
شیخ محمداسماعیل محلاتى نیز, سلطنت مشروطه را (منضبط کردن خیالات شاه و حواشى وى براساس قانون)
تعریف مى کند. و بر این نظر است که: در مملکت اسلامى, انضباط کار دولتمردان, برابر قانونها و آیینهاى اسلام
و احکام قرآن باید باشد.
ارائه چنین تعریفى از مشروطه, بیانگر رویکرد هواداران و علاقه مندان این نظریه در پیوند دین و حکومت است.
براساس برداشت و نگاه این گروه, سیاست و دین از هم گسسته نیست و تشکیل دولت بر مبناى قواعد دینى و
نقش آفرینى دین در حوزه حکومت بى چون و چرا و بى گمان است.
رویکرد مخالف این دیدگاه, از سوى روشنفکران مشروطه خواه ارائه گردیده است. اینان بر جدایى حوزه دین و
حکومت تأکید ورزیده و در تعریف مشروطه و بنیاد آن, ناسازگارى با سنتها و ارزشهاى مذهبى را در کانون توجه
خود قرار داده اند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١٣
برخلاف دیدگاه روشنفکران در رویارویى با دین, که نمایان گر ناسازگارى اساسى شمارى با اساس دین و آموزه
هاى دینى و جدایى دین از سیاست, با حرمت نهادن به آن و انکار نقش دین در حیات اجتماعى از سوى گروهى
دیگر است; بازداشتن دین از دخالت در حوزه حکومت و پیوندها و بستگیهاى اجتماعى مورد اتفاق روشنفکران
غرب زده است.
از رهبران فکرى جناح روشنفکرى نهضت مشروطه, فتحعلى آخوندزاده, در ناسازگارى با دین, روشن و بى هیچ پرده
پوشى سخن مى گفت. او, بهشت و جهنم را لغو و تعزیه را کم خردى مى دانست. دین را در ردیف عقاید باطله
که ذلت امت را در پى دارد, یاد مى کرد. براى دین, نقشى فراتر از حوزه اخلاق باور نداشت که با جایگزینى فرهنگ
جدید غرب, جامعه از آن هم بى نیاز خواهد بود.
آخوندزاده درباره پیوند دین و اجتماع مى نویسد:
(صلاح مى بینم که امر مدافعه را در هر صفحه اى از صفحات ایران به تمامه از دست علماى روحانیه باز
گرفته,جمیع محکمه هاى امور مدافعه را وابسته به وزارت عدلیه نموده باشید که بعد از این علماى روحانیه,
هرگز در امور مرافعه مداخله نکنند. تنها امور دینیه از قبیل نماز و روزه و وعظ و پیشنمازى و نکاح و طلاق و دفن
اموات و امثال ذلک, در دست علماى روحانیه بماند مانند روحانیت دول اروپا.){ سرآغاز نواندیشى معاصر, مقصود
فراستخواه/ 74 , شرکت سهامى انتشار, سوم}
ملکم خان, رهبر دیگر روشنفکرى, که تقى زاده خود را مرید آثار او و کتابهاى او را اثرگذارترین سببها و انگیزه هاى
بیدارى ملت دانسته است,هدف خود را سازگارى دین و علم مى دانست و مانند علماى مشروطه, از اصل
مشورت, در بیان و روشنگرى دینى بودن نظام مشروطه یاد کرده است.و بر جدایى دین و سیاست تاٌکید ورزیده
است; از این روى, کم و بیش, تمام پژوهش گران زندگى و آثار وى, نگاه او را به دین ابزارانگارانه و همراه با
نفاق و عوام فریبى دانسته اند.هر چند خود مى نویسد:
( چون بدى شیوه فرمانروایى و تهى دستى مردمان را دیدم, به فکر اصلاح کارها افتادم, سپس به اروپا رفتم و در
آن جا نظامهاى دینى و اجتماعى باخترزمین را بررسیدم, جوهر فرقه هاى متعدد مسیحیت و سازمانهاى مخفى و
فراماسونرى را دریافتم و طرحى در نظر گرفتم که خرد سیاسى اروپا را با حکمت دینى سازش دهم.)
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١۴
اما توجه به آثار و کارکرد وى, نشان مى دهد این سازش جز تاویل دین به سود فرهنگ غرب و دین زدایى به قصد
باز کردن راه نفوذ غرب نبوده است و نام دین تنها ابزارى براى فریب مردم بوده است:
( میرزا ملکم خان تصریح داشت که دریافتم که سعى و تلاش براى انتظام امور ایران, به شیوه ممالک اروپایى,
کارى بیهوده خواهد بود و از این جهت, نقشه عملى خویش را در لفافه دین, که با روحیات مردم ایران سازگارتر
بود, پوشیدم.)
طالبوف نیز, خواستار کوتاه کردن دست روحانیت از امور اجرایى کشور بوده است; یعنى جدایى دین از
سیاست.چنان در بى حرمتى به شعائر اسلامى پیش رفته و گستاخى پیشه کرده که شیخ فضل الله نورى آثار وى
را حرام کرده است.
با توجه به این رویکرد است که تاریخ نگاران سکولار مشروطه, مانند کسروى, ملک زاده و ناظم الاسلام کرمانى,
مشروطه را با آموزه هاى دینى ناسازگار انگاشته اند و همراهى عالمان دین را با مشروطه, ناشى از بى خبرى و
ناآگاهى آنان از حقیقت مشروطه دانسته اند.
در روند عملى مشروطه خواهى نیز, صف روشنفکران مشروطه خواه از روحانیون جدا بود و هر چه نهضت
مشروطیت به پیروزى نزدیک تر مى شد, این جدایى آشکارتر به نظر مى رسید.
پیش از پیروزى مشروطه, انجمن سرّى باغ سلیمان خان میکده, که روشنفکرانى مانند دولت آبادى, مساوات,
مجدالاسلام کرمانى و… عضو آن بودند, از این که دین در بین مردم جایگاه دارد و عالمان بر روح و روان مردم اثر
گذارند, نگرانى خود را ابراز مى کردند.
در روزنامه ها, از جمله: ملانصرالدین, صوراسرافیل, ایران نو و… مقاله هایى علیه اسلام و قانونها, حکمها و
آیینهاى روشن و ضرورى دین نشر مى یافت و در این روزنامه ها, به روحانیت و عالمان بزرگ دین, بى پروا و
گستاخانه ناسزا گفته مى شد. در مجلس, سکولارها, پى گیرانه, براى گذراندن قانونهاى غربى و ضد اسلامى مى
کوشیدند. سکولارها و جناح روشنفکرى با نظارت علما مخالف بودند و پس از تصویب نیز, در عمل, مدتها از اجراى
آن سرباز زدند.تا آن جا که این برخوردها, رویاروییها و حرکتهاى خائنانه و غیر صادقانه, سبب سرخوردگى عالمان
مشروطه خواه و تشکیل دو جناح اقلیت و اکثریت در مجلس گردید.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١۵
مشروطه خواهان در بیان و روشنگرى مشروعیت نظام مشروطه, به آیات, روایات و سیره معصومان(ع) استناد
جسته و اصل نظام مشروطه را به حکومت شورایى عصر سلیمان نبى مربوط دانسته و مشروطگى را همان شکل
حکومت علوى و نبوى انگاشته اند.
کاشانى در این زمینه پس از یادکرد از آیه هاى گوناگون, در بیان مشروعیت قانونهاى مشروطه مى نویسد:
( اگر وقت و همت باشد, براى هر یک از اصول و قواعد مشروطیت و فروع آن, یک کتاب مفصلى مى توان
نوشت که جز از قواعد شریعت ما برنداشته اند که امروز, ترویج آن, ترویج قوانین شرع است… پس باید بزرگان
دین و علماى روحانیین, هر چه زودتر نشر قوانین مقدسه خود را به اسم شارعش بفرمایند و اگر نه, بیم
انقلاب[اصول] است و اول تدبیر در این باب تقریر اعمال خود این طایفه است با قوانین قویمه قدیمه شرع.)
میرزاى نایینى پس از روشن کردن بنیادهاى دینى اصول مشروطه, همچون:آزادى,مساوات و… حکومت مشروطه
را از باب قاعده(ما لا یدرک کله لا یترک کله) حکومت دینى دانسته و نوشته است:
(در این زمینه که دستمان, نه تنها از دامان عصمت بلکه از ملکه تقوى و عدالت و علم متصدیان هم کوتاه و به
ضد حقیقى و نقطه مقابل آن گرفتاریم[=استبداد] همچنان که بالضروره معلوم است, حفظ همان درجه مسلمه
از محدودیت سلطنت اسلامیه که دانستى متفق علیه امت و از ضروریات دین اسلام است.)
آخوند خراسانى نیز با رد روشن و آشکار استبداد, به روشنى نظام مشروطه را (دفع افسد به فاسد) دانسته و
نوشته است:
(البته به حکم عقل و به فصیح منصوصات شرع, غیر مشروعه عادله, [=مشروطه] مقدم است بر غیر مشروعه
جابره [=استبداد] و به تجربه و تدقیقات صحیحه و غوررسیهاى شافیه, مبرهن شده است که نُه عشر تعدیات دوره
استبداد در دوره مشروطیت کم تر مى شود و دفع افسد و اقبح به فاسد و قبیح واجب است)
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١۶
یکم. اصل مشورت:
با توجه به آیات کریمه (وشاورهم فى الامر)و (وامرهم شورى بینهم)اصل مشورت مورد توجه دین است. عالمان
مشروطه, این اصل را مبناى تشکیل مجلس دانسته و با تمسک به سیره نبوى و علوى, به لازم و ناگزیر بودنِ به
کار بستن آن در حکومت دینى اشاره کرده اند:
(دلالت آیه مبارکه (وشاورهم فى الامر), که عقل کل و نفس عصمت را بدان مخاطب و به مشورت با عقلاء امت
مکلف فرموده اند, بر این مطلب در کمالِ بداهت و ظهور است; چه بالضروره معلوم است مرجع ضمیر جمیع
نوع است و قاطبه مهاجرین و انصار است, نه اشخاص خاصه و تخصیص آن به خصوص عقلا و ارباب حل و عقد از
روى مناسبت حکمیه و قرینه مقامیه خواهد بود, نه از باب صراحت لفظیه. و دلالت کلمه مبارکه: (فى الامر) که
مفرد محلى و مفید عموم اطلاقى است بر این که متعلق مشورت مقرره در شریعت مطهره, کلیه امور سیاسیه
است هم, در غایت وضوح و خروج احکام الهیه, عزّ اسمه, از این عموم, از باب تخصص است نه تخصیص.)
دوم. حکومت اسلامى و نظم اجتماعى:
دلیل دیگر بایستگى مشروطیت, اصل بایستگى حکومت اسلامى است. سید نصرالله تقوى چهار راه براى حاکمیت
بیان مى کند: واگذارى اداره امور به بیگانگان یا فاسدان, رها کردن افسار حکومت و استقرار مشروطیت, راه
نخست با شرافت انسانى و دومى با اصول مذهبى ناسازگار است و بدون حکومت هم کشورى برپاى نمى ماند.
پس تنها راه, حفظ نظام, حکومت مشروطه, با نگهداشت اصول مذهب است و اثر آن, نگهدارى جامعه از رخنه
گرى بیگانگان و دخالت ناشایستگان است.
نایینى, به دلیل دسترسى نداشتن به معصوم, مشروطه را تنها حکومت ممکن اسلامى مى داند و کاشانى با
چنگ زدن به آیه 25 سوره حدید, انتخاب را تنها راه کوتاه کردن دست نااهلان از حکومت و برقرارى و استوارى
قانون و نظم مى انگارد:
(و اما در زمان غیبت امام, علیه السلام, قانون پاک به دست آوردن و به عدل رفتار کردن به توسط آن حضرت
ممکن نیست و غیر از دست به دامان انتخاب شدن چاره اى نیست, تا بلکه به این حیلتها دست افراد را از قانون
تراشى و حکومت کوتاه نماییم و قانون صحیح خود را به دست آورده, تا حاکم ما باشد.)
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١٧
افزون بر بایستگى و ناگزیرى اصل حکومت جهت برقرارى و پا گرفتن نظم, پیاده کردن عملى احکام اسلامى نیز در
گرو وجود حکومت شایسته و حاکمیت قانون است و از این روى, حکومت, از باب مقدمه واجب, براى بیان
وظیفه و کارهایى که بر عهده کسان است و روشن کردن حد و مرز شایستگى حاکمان واجب است. از این روى
محلاتى, تلاش, کوشش و تکاپو را بر پاسدارى از اساس مشروطیت سلطنت را براى نگهدارى و پاسدارى دولت
اسلامى و اعتلاى لواى اسلام, لازم و سعى در ویران کردن آن را, ویران کردن اساس اسلام مى داند.
سوم. اصل امر به معروف و نهى از منکر:
در تفکر شیعى, اصل امر به معروف و نهى از منکر از بنیادهاى اساسى و از سببها و انگیزه هاى قوام دین و حفظ
شوکت مسلمانان شمرده شده است و پیاده شدن و به حقیقت پیوستن اسلام, در گروِ عمل به آن و ترک آن
سبب به حقیقت نپیوستن اسلام است. عالمان دینى, وجود حاکمیت استبدادى و پیاده نشدن اسلام را ناشى از
ترک این فریضه دانسته اند.
نایینى بین اصل نهى از منکر و مسأله حکومت پیوندى ژرف و ناگسستنى مى بیند. در این نگاه, ناشایستگى
حاکمان و استبداد, دو منکر است که از دیدگاه دینى نارواست. و حفظ حکومت مشروطه از باب امر به معروف
واجب; چرا که پیروى از طاغوت, هم سنگ شرک است. از این روى علماى نجف اساس قویم مشروطیت را بناى
امر به معروف و نهى از منکر و برچیدن دستگاه ستم, گسترش عدل و حفظ دین دانسته و حکم به جهاد با شاه
مغاک داده اند.
چهارم. اصل جهاد و مبارزه با استعمار:
جهاد با ستمکاران و رام نشدن در برابر یورشهاى بیگانگان, از فروع آیین تشیع به شمار است. از آن جا که
علماى شیعه, حاکمیت استعمار را, که در دوره قاجار به اوج رسیده بود, در پیوند تنگاتنگ, جدى و مستقیم با
حاکمیت استبدادى مى دیدند , میدان مبارزه علیه استبداد را به مبارزه ضد استعمارى دگر کردند; چرا که غرب
زدگى و استعمار را دستاورد شوم و نامبارک استبداد مى دانستند:
(فقط مسلمانى را از آنها گرفتن و محبت فرنگى مآبى در دل رسوخ دادن و رها کردن, و اگر اندکى ملاحظه کنى,
این هم از شآمت دوره استبداد است; چرا که رشته امور به دست رجال خودخواه استبدادیه بوده که نوع آنها, الاّ
القلیل, به محبت فرنگى و فرنگى مآبى افتخار مى کردند و پیوسته در مقام ترویج و نشر آثار و شؤونات آنها
بودند.)
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١٨
در برابر این رویکرد, روشنفکرانِ مشروطه خواه, سخت شیفته غرب و حاکمیت قانونها و آیینهاى غربى و حکومت
غربیان در کشور بودند.
اینان, در بعد نظرى و عملى خواستار تقلید همه سویه از غرب بودند و هرگونه امتیازى را در جهت غربى شدن
جامعه, به غربیان مى بخشیدند. با کوچک ترین احساس خطر, راه سفارتخانه هاى بیگانه را پیش مى گرفتند.
این در حالى بود که مشروطه خواهان, بر رد وام از خارج, در هنگام بنیان گذارى بانک, تأکید مى ورزیدند. و زمینه
پدیدآورى بانک ملى, با یارى مردم و فتواى عالمان دین, فراهم آمد.
فتواى آقانجفى و حاج آقا نوراللّه اصفهانى بر حرام بودن خرید کالاهاى خارجى, تجارت خارجیان را در ایران, با
شکست رو به رو کرد.
پیش از مشروطه, فتواى میرزاى شیرازى بر حرام بودن توتون و تنباکو ,کارى ترین ضربه علیه استبداد تا آن روز
بود. از این روى جلال آل احمد, ناسازگارى با رخنه گرى استعمار غربى را از ویژگیهاى روحانیت در درازاى تاریخ
شمرده است.در رسائل مشروطیت, روى دو اصل: امر به معروف و نهى از منکر و جهاد انگشت گذارده شده است:
اولى در منکر بزرگ حاکمیت استبداد و دومى در جلوگیرى از رخنه گیرى بیگانگان و چیرگى آنان بر جامعه اسلامى.
آخوند خراسانى و مازندرانى نیز, فایده مشروطیت را نگهداشت اساس اسلام و نابودى مبانى ستم (رد و از میان
برداشتن استبداد و استعمار) شمرده اند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
١٩
زمینه های اقتصادی و اجتماعی مشروطه: 
بحران اقتصادی که با شکست در جنگهای ایران و روس آغاز گردیده و روز به روز بر شدت آن افزوده می شد دولت
قاجار را به ناتوانی کشانده بود.
امتیازاتی که به بیگانگان واگذار شده بود سبب شد که کالاهای داخلی بار انواع مالیات را به دوش می کشد و
کالاهای خارجی به سهولت و با تعرفه های اندک و با هزینه ای کمتر در دسترس مردم قرار گیرد.در همین جریانات
بسیاری از صنایع کوچک داخلی ورشکست شده و از بین رفتند.
حادثه بازار
در پی نگرانی قند به سبب جنگ روسیه و ژاپن و قطع واردات آن از روسیه علاء الدوله به بهانه ی گران کردن
قیمت قند عده ای از تجار را دستگیر کرد و با بی احترامی و کتک زدن و زندانی کردن آنها باعث اعتراض شدید
مردم و تعطیلی بازار و تجمع مردم در مسجد شاه شد.
به دنبال بوجود آمدن زمینه های مساعد برای نهضت مردم به رهبری علما در بابر این حوادث لب به اعتراض
گشودند.لجاجت عین الدوله در مقابل اعتراض ها به مهاجرت علما به حرم حضرت عبدالعظیم انجامید که در
تاریخ به مهاجرت صغری معروف است.
خواسته ها در مهاجرت صغری:
- ایجاد عدالت خانه در همه ی شهرها برای رسیدگی به شکایت های مردم و برقراری عدالت در جامعه
- عمل به قانون اسلامی به طور دقیق و به دور از ملاحظه های شخصی
دولت ناگزیر خواست علما را پذیرفت و مهاجران با استقبال بی نظیر مردم به تهران بازگشتند.
بعد از پذیرش خواسته های مهاجران صغری از سوی شاه و اجرای برخی از آنها توسط عین الدوله و عدم پایبندی
به سایر تعهدات ایشان هم چنان به اعمال خشونت آمیز خود ادامه داد و اقدام به تبعید روحانی مبارز سید
جمال الدین اسد آبادی واعظ تهران و سرکوب اعتراض طلاب جوان و کشته شدن طلبه جوانی به نام سید
عبدالحمید نمود.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢٠
شهادت ایت طلبه بر احساسات مردم افزود و انها به اتفاق علمای تهران در مسجد جامع اجتماع کردند.سربازان
حکومتی به فرمان عین الدوله اجتماع کنندگان را در مسجد به خاک و خون کشیدند.
علما نیز در واکنش به این مسئله به همراه مردم به قم مهاجرت کردند که این حرکت به مهاجرت کبری مشهور
گشت.در هجرت به قم که رهبری آن را شیخ فضل الله نوری،آیت الله بهبهانی و طبطبایی بر عهده داشتند
متحصنان طی ارسال نامه ای خواسته های خود را در شش بند از جمله عزل عین الدوله و تشکیل مجلس شورا و
اجرای احکام جزایی اسلام بیان داشتند.
سرانجام فرمان مشروطیت در تاریخ 16 جمادی الثانی 1324 صادر شد و پس از تدوین نظام نامه ی انتخابات و
امضای آن به وسیله شاه،انتخابات مجلس در شهریور 1285 ه ش برگزار شد.
نوشتن قانون اساسی را به کمیته ای منتخب واگذار کردند؛این کمیته با بهره گیری از قوانین اساسی بلژیک و
فرانسه اولین قانون اساسی را در سال 1324 ه ق مشتمل بر پنج فصل و پنجاه و یک اصل تصویب و به امضای
شاه رساندند.
شه بیمار ده روز پس از امضای قانون اساسی در گذشت و محمد علی شاه به سلطنت رسید.
در این زمان اهداف و ماهیت جناح های مختلف آشکار می شد.بعضی از روزنامه های نوظهور مقدمات مذهبی
مردم را مورد حمله قرار می دادند.گروهی از روحانیون تهران به رهبری شیخ فضل الله نوری به منظور رویارویی با
این تحرکات مشروطه خواهان را به باد انتقاد گرفتند و با تجمع در حرم حضرت عبدالعظیم خواستار مشروطه
مشروعه شدند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢١
مشروطه مشروعه و شیخ فضل الله نوری 
شیخ فضل الله نوری در آغاز نهضت، در پی ایجاد عدالت خانه بود تا به امور مملکت سر و سامانی داده شود، اما
وقتی بر اثر دسیسه های مخالفان، دست خط شاه را به مشروطه تغییر دادند و برخی مردم شهرها هم تابع
مشروطه گردیدند، ایشان با این لفظ موافقت کرد، اما درصدد ایجاد مشروطه ای شرعی و ایرانی بود که با مصالح
مذهبی و ملّی مردم سازگار باشد. ایشان بارها بر این مطلب تأکید کرد؛ از جمله در سخنرانی های تحصن حضرت
در این مدت، مکرّر گفته ام و باز می گویم: همه بدانید که مرا در » : عبدالعظیم علیه السلام این گونه فرمود
موضوع مشروطیت و محدود بودن سلطنت ابدا حرفی نیست، بلکه احدی نمی تواند موضوع را انکار کند و
موقوف داشتن بعضی بدعت ها لازم است... می خواهم بدانم در مملکت اسلامی، که دارای مجلس شورای ملّی
است، آیا قوانین آن مجلس اسلامی باید مطابقت با قانون محمدبن عبداللّه صلی الله علیه و آله داشته یا
«؟ مخالف با قرآن و کتاب آسمانی باشد
شیخ به درستی می دانست که مخالفت با شعاری که بیشتر مردم سر داده اند و شناکردن برخلاف مسیر نهضت
مردم صلاح نیست، اما موافقت کامل هم با جو پیش آمده در شأن مصلحان الهی نیست. از این رو، با جمع بین
این دو، قصد اصلاح این شعار و ارائه تفسیر دینی و شرعی از آن داشته است. در زمان نهضت، که شایع شده بود
که ایشان با مشروطه مخالف است، وی این سخن را تکذیب نمود. ضیاءالدین دری، که با شیخ در ایام تحصن
زمانی که [شیخ[ مهاجرت کردند به زاویه مقدسه، یک روز رفتم ملاقات » : دیدار و گفت وگو داشت، می نویسد
خلوت از ایشان گرفتم. پس از ملاقات عرض کردم: می خواهم علت موافقت اولیه حضرت عالی را با مشروطه و
جهت این مخالفت ثانویه را بدانم: اگر مشروطه حرام است... چرا ابتدا همراهی و مساعدت فرمودید و اگر...
جایز است... چرا مخالفت می فرمایید؟ دیدم... اشک در چشم هایش حلقه زد، گفت: من واللّه، با مشروطه
«. مخالفت ندارم، با اشخاص بی دین و فرقه ضالّه و مضلّه مخالفم که می خواهند به اسلام لطمه وارد بیاورند
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢٢
با این اوصاف، باید گفت: مشروطه یا مشروطه مشروعه یا عدالت خانه برای شیخ موضوعیت نداشت، او درصدد
ایجاد حکومتی بر مبنای اسلام و شرع مقدس بود و قالب های این حکومت در درجه دوم از اهمیت قرار داشتند.
اما نباید از نظر دور داشت که ایشان هرگز زیر بار مشروطه به معنای فرنگی آن نمی رفت و منظور ایشان از
مشروطه، نسخه ای بومی شده و اسلامی بود. در نهایت، چون پیامدهای مشروطه و مجلس را مشاهده کرد، از
اصلاح این لفظ و تغییر افکار طرفداران آن ناامید شده، دست به اعتراض علنی زد.
شیخ از آغاز با مشروطه به معنای بی دینی و نسخه غربی آن مخالف بود. زمینه های اجتماعی نیز در آن روزگاران
مؤثر بودند تا شیخ شهید به این نتیجه برسد که باید از اساس، عنوان و شعار جدیدی را با حفظ مشروطه، یعنی
عنوان نماید تا در برابر سیل هجوم فرهنگ بیگانه ایستادگی کند. در یکی از لوایح منتشر « مشروطه مشروعه »
شده شیخ در حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، به گوشه ای از اوضاع اجتماعی فرهنگی آن زمان اشاره شده است:
سال گذشته از سمت فرنگستان سخنی به مملکت ما سرایت کرد... اما در عمل، لفظ اسلامی را از حکم »
مشروطه برداشتند و در مجلس گفته شد که ما مشروعه نمی خواهیم. روزنامه ها و شب نامه ها در سب علماء
اعلام و طعن در احکام اسلام و اینکه باید در این شریعت تصرّفات کرد و فروعی را از آن تغییر داده، تبدیل به
احسن و انسب نمود و آن قوانینی که به اقتضای هزار و سیصد سال پیش قرار داده شده، باید با اوضاع روز
تطبیق داده شود، از قبیل اباحه مسکرات و اشاعه فاحشه خانه ها و افتتاح مدارس و تربیت نسوان و دبستان
دوشیزگان و صرف وجوه روضه خوانی و وجوه زیارت مشاهد مقدسه در ایجاد کارخانه و تسویه راه ها و راه آهن و
«...، به دست آوردن صنایع فرنگ
در این لایحه، برخی از مطالب روزنامه ها را بر می شمارد: مثل مسخره کردن مسلمانان در حواله دادن به شمشیر
حضرت ابوالفضل علیه السلام و یا سر پل صراط و اینکه افکار و گفتار پیامبر العیاذ باللّه از روی بخار خوراک های
به گفته وعاظ، امسال اهتمام مردم به مجالس روضه خوانی به » : اعراب بوده... در همین لایحه نوشته است
نصف کاهش پیدا کرده است یا در مملکت اسلامی، مجلس ترحیم و ختم قرآن را به دستور فرنگستان تشکیل
«... داده اند، به این گونه که گل ریزی کرده و پارچه سیاه بر بازوی دسته جات اطفال مسلمین بسته اند و
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢٣
در یکی دیگر از لوایح متحصنان به خواسته های شیخ و دیگر علمای متحصن اشاره شده است؛ در آن آمده است:
اولاً، تلو کلمه مشروطه، در اول قانون اساسی، تصریح به کلمه مبارکه "مشروعه" و قانون محمدی صلی الله ...»
علیه و آله بشود. ثانیا، آنکه لایحه نظارت علما که به طبع رسیده بدون تغییر، ضم قانون شود... ثالثا، اصلاحات
مواد قانونیه از تقیید مطلقات و تخصیص عمومات و استثناء ما یحتاج الی الاستثناء مثل تهذیب مطبوعات و
روزنامه جات از کفریات و توهینات به شرع و اهل شرع و غیرها، که در محضر علماء اعلام و وجوه از وکلاء واقع
«. شد، باید به همان نحو در نظام نامه بدون تغییر و تبدیل درج شود، ان شاءاللّه تعالی
از سطر آخری که از این لایحه ذکر شد، برمی آید که شیخ نظریات خود را به اطلاع علمای اعلام و وکلای مجلس
رسانده بود، ولی به آن ها ترتیب اثر داده نشده بود. آنچه واضح است اینکه شیخ نظرات خود را با شجاعت و
صراحت لازم به صورت شفّاف و بی پرده بیان می کرده و اعتقاد دینی قوی او به وی اجازه مصلحت اندیشی دنیوی
نمی داده است. به هر حال، با نظریات شیخ برخوردهای متفاوتی صورت گرفتند. بسیاری از مردم و علما پذیرفتند
کسانی که ده ماه پیش در راه مشروطه خواهی آن شور و خروش نموده بودند، » : و قبول داشتند و به قول کسروی
کنون انبوهی از آنان در برابر شریعت خواهان خاموش ایستاده و یا خود شریعت خواهی می نمودند. بدتر از همه،
حال مجلس می بود؛ نمایندگان یک دسته شریعت خواهی می نمودند و دسته دیگر از ترس آنان، به رویه کاری
«. ... می پرداختند
چنان که از گزارش کسروی برمی آید، کناره گیری شیخ و اعلام موضع ایشان ضربه محکمی بر موضع فرنگ زده ها
متّهم نموده است. با کوچ « سست نهادی » وارد کرده بود، به حدی که کسروی از مردم تهران رنجیده و آنان را به
شیخ و همراهانش به حرم عبدالعظیم علیه السلام جبهه جدیدی در درون نهضت گشوده شدو بحث شریعت و
مشروطه و ناسازگاری شریعت با مشروطه غربی نمایان گردید. در دیگر شهرها نیز بسیاری از علما به شیخ
پیوستند و از موضعِ بر حقّ او دفاع کردند و از مشروطه کناره گرفتند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢۴
در اینجا، با گریزی به واقعه تغییر دست خط مشروطه روشن می شود که شیخ فضل اللّه نوری در هدف خود تنها
نبوده و بیشتر علما درصدد استفاده از مشروطه به نفع شرع و دین بوده اند. سیدحسن تقی زاده، که از نزدیک
برای همین لفظ "مشروطیت" مبارزه شدیدی به وقوع آمد که ذکر شد » : شاهد جریانات بوده، چنین گفته است
که مشیرالدوله گفت: شاه مشروطه نداده و مجلس مرحمت کرده است، و در واقع، می خواستند مجلس را
همان عدالت خانه، که اصطلاح اولی بود، قرار دهند. در نتیجه، قیام آذربایجان که ذکر شد و انقلاب سخت در تبریز
و طهران و کشمکش زیاد با شاه (محمدعلی شاه) و عدم قبول وی این کلمه را و اصرار مجلس در حفظ همین
لفظ، قریب یک هفته مذاکرات رد و بدل می شد و هر دو طرف ایستادگی می کردند و عاقبت، شاه گفت: من
مشروطه را قبول ندارم و مشروعه می دهم و بدین وسیله، اختلافی در خود مجلس ایجاد کردند و علما این
پیشنهاد را پذیرفتند و تقریبا کم مانده بود که حرف دولتیان پیش برود و آزادی طلبان مجلس در مقابل آخوندها
عاجز می شدند که از یک گوشه مجلس، مشهدی باقر، وکیل صنف بقال، فریاد سختی برآورد و به علما گفت:
آقایان! قربان شما، ما یقه چرکین های عوام این اصطلاحات عربی و این ها سرمان نمی شود. ما جانی کنده و
مشروطه گرفته ایم، حالا شما می خواهید آن را فدا کرده و از دست بدهید؟ ما زیربار نمی رویم. این نعره وکیل
مؤمن و مقدس، آقایان را عقب راند و لفظ مشروطه را نجات داد و عاقبت با دست خط شاه، که نزاع حل شد،
«. هم لفظ "مشروطه" و هم "کنستی توسیون" هر دو ذکر شد
بسنده شده و شاه در « مشروطه » طرفداران زیادی داشته و با تلاش و کوشش مخالفان به ،« مشروعه » عنوان
قرار » : واقع، مجبور به این عمل گردیده است. برخی دیگر از مؤلفان معاصر نیز به این مطلب اشاره نموده اند
شد که عنوان رژیم، "مشروعه" باشد، ولی مخصوصا تقی زاده و یارانش در مجلس پافشاری کرده و با ایادیی که در
تبریز و تهران داشتند، بلوا به راه افکندند تا عنوان "مشروعه" را در دست خط شاه به "مشروطه" تغییر دادند ...
ایادی بیگانه ... آن چنان جریان نهضت را از مسیر اولیه منحرف کردند که نه تنها با گرداندن آن به سرچشمه
نخستین تقریبا امکان پذیر نبود، بلکه اگر کسی هم بدین معنا تفوهی می کرد و بالاتر از آن فریاد بیدارباش سر
می داد، فورا در بلندگوهای خویش او را به هواداری از استبداد و وابستگی به روسیه، مخالفت با عدل و آزادی
حقوق بگیری از شاه و دولت و مابقی قضایا متهم می کردند ... در چنین هول و ولایی، که موج نیرومند مشروطه
«." همه را (طوعا یا کرها) با خود برده بود، شهید نوری ناگزیر با شعاری جدید به میدان آمد، "مشروطه مشروعه
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢۵
لازم نیست؛ « مشروعه » البته در مقابل شیخ نوری و همراهانش، گروهی از علما معتقد بودند که اضافه کردن قید
را به معنای اسلامی و به نفع شریعت و مردم تفسیر کرده و در رساله ها و کتب خود، « مشروطه » زیرا آن ها
را حکومتی می دانستند که در واقع، همان خواسته شریعت خواهان و متحصنان بود. آن ها « مشروطه » منظور از
مشروطه ...» : می گفتند: اساس سلطنت به خاطر آنکه شرایط شرعیه را ندارد، مشروع نیست. آن ها می گفتند
صفت سلطنتی است که فعلاً در دست داریم. هر وقت این سلطنت مشروعه باشد، بالتبع مشروطه اش نیز
مشروعه خواهد شد، و الاّ مادام که اساس سلطنت بر غصب و عدوان و احکام غیر ما انزل اللّه است، هیچ وقت
مشروعه نخواهد شد، مگر اینکه از مذهب اثنا عشری خارج شویم و پادشاه را ولی امر بدانیم. اما خوش بختانه در
اول قانون اساسی نوشته شده که مذهب ایران اثناعشری است و در مذهب اثناعشری سلطنت حالیه غیر
مشروعه است، بلی، چون علمای اعلام تکلیف خود ندانسته اند که مباشر امر سلطنت شوند و از روزی که
مولایشان را در کوفه شهید کردند، باب سلطنت شرعیه بسته شده، حالا بالضروره تن به این سلطنت داده، رغما
سکوت دارند و می خواهند که سلطنت غیر مشروعه مستبد را لااقل اصلاحی نمایند و در تحت قید آرند؛
«... محدودش بکنند و مانع از اجرای شهوات نفسانیه او بشوند
شاید به دلیل همین نامشروع بودن سلطنت بود که برخی از محققان معتقدند: مشروطه مشروعه یک طرحی بود
که از سر اضطرار و به عنوان چاره جویی اضطراری ارائه شد و هرگز به معنای مشروعیت بخشیدن به پارلمانتاریسم
مطلقه غربی نبود.
چنانکه برخی از محققان عقیده دارند، شیخ درصدد بود با تعبیه چند اصل در قانون اساسی، بر نظام مشروطیت
لگام شریعت بزند و آن را با مهار شریعت و ذره بین فقاهت کنترل نماید. اصول پیشنهادی شیخ عبارت بودند از:
لزوم پای بندی شخص پادشاه به طریقه حقّه جعفریه اثنا عشریه، نظارت فائقه رسمی علمای طراز اول بر
مصوبات مجلس شورا، مجتهد جامع الشرائط بودن قاضی، محدود ساختن آزادی مطلق و بی حد و حصر مطبوعات
و جلوگیری از انتشار کتب و جراید مخالف با شرع انور و...
آن است که شیخ فضل اللّه فرصت تبیین و تشریح اصول و « مشروطه مشروعه » یکی از کاستی های نظریه
جزئیات طرح مشروطه مشروعه را پیدا نکرد، به علاوه، امکانات مطبوعات و سایر تریبون ها در اختیار وی نبودند.
از این رو، نوشته های طرفداران مشروطه بیشتر از مشروعه خواه هستند.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢۶
گذشته از این، حکومت مشروطه یک نوع حکومت شناخته شده در سطح بین الملل و عالم سیاست بود که
جایگاه خود را در حقوق اساسی باز کرده بود و تجربه کشورهای مشروطه نیز مزید بر علت بود تا به شهرت کافی در
بین اهل سیاست برسد، در حالی که طرح نوپای مشروطه مشروعه نیاز به تدوین کتب فراوانی داشت تا جزئیات
آن بیان شود. برخی رساله ها هم که نوشته شدند، دارای زبان روز و همه فهم نبودند؛ مانند رساله قانون مشروطه
مشروعه، نوشته سید عبدالحسین لاری، که بسیار مغلق و پر از تکلّف سجع و قافیه و دارای نثری قدیمی است.
مرحوم لاری در تبیین نظریه خود، بدون کلان نگری و انسجام، به جزئیات پرداخته و به جای تبیین علمی و کاربردی
طرح مشروعه و جایگاه قوا و چگونگی شکل گیری حکومت و اداره آن، به برخی انتقادات و انتظارات پرداخته
است.
طرح خوبی « مشروطه مشروعه » به هر حال، برای درک پیام مشروعه، بیشتر باید به لوایح شیخ مراجعه کرد. طرح
بود که بنا به دلایلی، توفیق حاصل نکرد.
شیخ فضل اللّه بعکس معتقد بود عوارض استبداد کمتر از جو الحادی است که پدید آمده و چون طرح مشخصی
نیز جز عناوین کلی عدل اسلامی یا مشروعه و یا حتی حکومت اسلامی نداشت، نتوانست جنبه اثباتی کار خود را
مشخصا مطرح کند. او در واقع، تجربه مشخصی برای نظریه اش نداشت. از شانس بد او، مستبدان هم ضد
مشروطه بودند. در نتیجه، در تبلیغات خارجی، حکم او و آن ها یکسان شد و این ضربه سختی از لحاظ تبلیغاتی بر
موضع شیخ وارد کرد.
در زمان محمد علی شاه متمم قانون اساسی تدوین شد و به امضای شاه رسید.این متمم که در آن حق نظارت
پنج مجتهد بر قوانین در نظر گرفته شده بود،به اصرار روحانیونی چون شیخ فضل الله شکل گرفت.محمد علی شاه
برای رویارویی با مشروطه خواهان در پی بهانه بود و دولت روسیه به عنوان حامی در کنار او قرار داشت.او در
تیرماه 1278 ه ش توسط لیاخوف روسی مجلس را به توپ بست و دوباره سایه استبداد سراسر کشور را فرا
گرفت که معروف به استبداد صغیر می باشد.اما پس از چندی دوباره مبارزه علیه استبداد محمد علی شاه آغاز
شد. مراجع نجف به دفاع از نهضت فتوا دادند و همچنین مبارزه از طرف مردم تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان،
رشت به رهبری صمصام السلطنه و سایر نقاط ایران آغاز شد که سرانجام در تاریخ 23 تیر 1288 ه ش تهران فتح
شد.به دنبال آن محمد علی شاه به سفارت روس پناهنده شد و پسر 12 ساله اش احمد میرزا به نام احمد شاه به
سلطنت برگزیده شد.پس از آن افول مشروطه آغاز شد.
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢٧
علل شکست مشروطه:
-1 باقی ماندن حکومت به شکل سلطنتی و استبداد آن
-2 خیانت روشنفکران غرب زده
-3 انگلیسها نیز با بدست گرفتن موج مردم و ایجاد تفرقه میان مشروطه خواهان که سرانجام توانستند
روحانیت را به دست خود مشروطه خواهان کنار زدند.
-4 عدم رهبری منسجم و متمرکز در راس مبارزات مردمی
5 - اهانت به ارزشهای اسلامی توسط برخی نشریات،اشاعه ی فساد و بی بند و باری و غارت اموال و ایجاد
هرج و مرج
-6 تفرقه میان انقلابیون و مشروطه خواهان
پیامدهای مشروطه:
مفاهیمی چون قانون اساسی،مجلس،آزادی،انتخاب و... با این انقلاب مطرح شده است و رسمیت یافت.
تجربیات ارزشمند انقلاب مشروطه در زمان وقوع انقلاب اسلامی مورد توجه واقع شد.
(( ... مثل زمان مشروطه نشود که آنها که اهل کار بودند مایوس شوند و کنار بروند که در زمان مشروطه همین
کار را کردند و مستبدین آمدند و مشروطه خواه شدند و مشروطه خواهان را کنار زدند...تاریخ درس عبرت است
برای ما... در مشروطه بعد از این که ابتدا پیشرفت دستهایی آمد و تمام مردم ایران را به دو طبقه تقسیم بندی
کرد:یک عده طرفدار مشروطه و یک عده مخالف مشروطه...علما را به دو گروه دسته بندی نمود.به آنجا رساندند
که آنها که مشروطه خواه بودند به دست یک عده کوبیده شدند... اینطور نبود که اختلاف خود به خود ایجاد شد،
{ ایجاد کردند در بین آنها باید عبرت بگیریم...)) {امام خمینی/صحیفه نور/ج 18 /ص 135
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org
فرشاد نوروزی | از جنبش تنباکو تا مشروطه
٢٨
منابع:
ناظم الاسلام کرمانی،تاریخ بیداری ایرانیان
رسول جعفریان، جنبش مشروطیت ایران
محمد مهدی باباپور،تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران
نیکی کدی،ترجمه شاهرخ قائم مقامی،تحریم تنباکو در ایران
کسروی،تاریخ مشروطه ایران
عبدالوهاب فراتی،درآمدی بر ریشه های انقلاب اسلامی
فریدون آدمیت، ایدئولوژى نهضت مشروطیت ایران
جلال آل احمد، غرب زدگى
شهید مطهرى ،نهضتهاى اسلامى در صدساله اخیر
سایت فرشاد نوروزی:
www.norouzi.new-philosophy.ir
www.ParsBook.Org
www.ParsBook.Org