کاخ آپادانای تخت جمشید

کاخ آپادانا یا کاخ بار داریوش و خشایارشا یکی از کاخ‌های اندرونی تخت‌جمشید است. این کاخ مشتمل است بر یک تالار چهارگوش مرکزی با ۳۶ستون و سه ایوان، در جهت‌های شمال، شرق و غرب (هر یک با ۱۲ ستون) و چهار برج در چهار گوشه بیرونی تالار و یک رشته اتاق نگهبانی که در جنوب آن قرار دارند. بنای کاخ آپادانا به دست داریوش بزرگ آغاز شد و در زمان خشایارشا به تکمیل گردید. سطح این کاخ حدود به سه متر از کف حیاط آپادانا و کف دروازه همه کشورها بلندتر ساخته شده‌است.

طرح بنا

کاخ آپادانای تخت‌جمشید در بیشتر قسمت‌ها متکی بر سنگ تنه کوه‌است. برای رفتن به درون این کاخ دو پلکان دو طرفی، یکی در سمت شمال چسبیده به ایوان شمالی و یکی در سمت مشرق و متصل به ایوان شرقی درست کرده‌اند. دیوارهای این پلکان‌ها و پیش بست‌شان مزین به نقوش و کتیبه‌های باشکوهی است. از ۷۲ ستونی که روزی سقف آپادانا و ایوان‌هایش را برپا می‌داشته‌اند، امروز تنها ۱۴ عدد برپا است که یکی از آنها (در شمال شرقی ایوان شرق) بازسازی شده‌است. اما بنا بر روایات گردشگران اروپایی و نگاره‌هایی که از تخت‌جمشید کشیده‌اند می‌توان استنباط کرد که در سال ۱۶۱۹ (میلادی) هنوز ۲۰ ستون برپا بوده‌است و این تعداد در سالهای ۱۶۲۷ (میلادی) به ۱۹، در ۱۶۷۷ (میلادی) به ۱۸، در ۱۶۹۴ (میلادی) به ۱۷، در ۱۷۸۷ (میلادی) به ۱۵ و در سال ۱۸۴۱ (میلادی) به ۱۳ عدد کاهش یافته که از آن تاریخ به بعد، دیگر ستونی فرو نیفتاده‌است.

تالار مرکزی آپادانا

سنگ‌نگاره هدیه‌آوران لودیه‌ای که در حال حمل پیشکش‌های خود برای پادشاه هخامنشی هستند. این سنگ‌نگاره در یکی از پلکان‌های کاخ آپادانای تخت جمشید سنگ‌تراشی شده‌است.

بنا بر نظرات باستان‌شناسان و گردشگران بزرگترین و با شکوه‌ترین کاخ داریوش آپادانا بوده‌است که بنایش درحدود ۵۱۵ پیش از میلاد آغاز شد و تکمیل آن سی سال به طول انجامید، تالار مرکزی آپادانا مربع شکل (۵٫۶۰ متر در ۵٫۶۰) است و ۶ ردیف ستون ۶ تایی سقف آن را با بلندایی بیش از ۲۰ متر نگهداری می‌کرده‌است. مجموع ستون‌های سه ایوان آپادانا ۳۶ به علاوه ستون‌های تالار ۷۲ عدد بوده و همین وضع در کاخ آپادانای داریوش در شوش هم یافته شده‌است. بزرگی تالار مرکزی آپادانا آن مقدار بوده‌است که گنجایش پذیرایی از ۱۰٫۰۰۰ میهمان را داشته‌ باشد. ستون‌های تالار مرکزی آپادانا در بلندا و طرح درست مانند ستون‌های ایوان شمالی است، یعنی هر ستون مرکب است از سرستون گاو دوسر و گل و بوته زیر آن و ساقه استوانه‌ایی شیاردار و فقط شکل زیر ستون آنها با هم فرق دارد، یعنی به جای اینکه زنگوله‌ایی باشد، متشکل از دو قطعه سنگ مکعبی شکل است، که سنگ کوچکتر برفراز سنگ بزرگ‌تر (جمعاً به ارتفاع ۱۵۵ سانتی‌متر) استوار شده‌است و خود، زیر شالی چرخ مانند نصب شده‌است. سقف وسیع و سنگین تالار بر روی الوارهای سنگین، از چوب سدر و یا سرو، استوار بوده و برای آنکه باران، بام را خراب نکند، درون دیوارهای خشتی، راه‌آبهای قائم با آجر و ملاط قیر ساخته‌اند که آب باران را به مجاری زیرزمینی، که از زیر آپادانا می‌گذشته، میرسانیده‌است. دیوارهای تالار مرکزی آپادانا همه به پهنای ۳۲٫۵ متر و از خشت خام بوده‌است. خشت‌ها را به اندازة ۳۳ در ۳۳ و با ضخامت ۱۳ سانتی‌متر ساخته و با ملاط گل و آهک بهم چسبانیده‌اند، روی دیوارها لایه‌ایی از گل و گچ، به پهنای ۵ سانتی‌متر و روی آن را با لایه‌ایی از گچ سبز خاکستری رنگ پوشانده‌اند. رنگ دیوارهای کاخ‌ها در همه‌ جا چنین بوده و در همه قسمت‌های آپادانا کف را با ملاط گچ و گل، به ضخامت ۳ تا ۵ سانتی‌متر اندوده و روی آن را با فرشی از گچ سبز خاکستری پوشانده بوده‌اند گه آثار آن به دست آمده‌است. دو درگاه قرینه، تالار مرکزی آپادانا به ایوان‌های غربی و شرقی می‌پیوسته‌است. دیوارهای این قسمت از خشت و آجر بوده‌اند. کف درگاه‌های دوگانه‌ایی که در دیوار شمالی قرار داشته ورودی‌های اصلی کاخ محسوب می‌شده‌اند و قسمتی از دیوارهای‌شان از سنگ بوده‌است. در اینجا اثری از نقوش برجسته نیافته‌اند. درها را که در حدود ۱۵ متر بلندی داشته، به احتمال زیاد بصورت دو لنگه و مجهز به درهای کوچک‌تر می‌ساخته‌اند. جنس آنها احتمالاً از چوب سرو یا سدر بوده و روی‌شان را روکشی از زر می‌پوشانده‌است.

کتیبه‌های پی‌بنای کاخ آپادانا تخت جمشید

 

سربازان جاویدان در پلکان شرقی آپادانا

در فروردین سال ۱۳۲۰ خ یک قطعه از چنین روکشی را هنگام کوتاه کردن دیوارهای خشتی باستانی در ناحیه اتاق‌های جنوبی قصر آپادانا در میان دیوار یافته‌اند که اندازة آن ۱۲ در ۳۱ سانتی‌متر است و ۲۸۹ گرم وزن دارد و رویش سه گاو بال‌دار، قلمزنی شده‌است و سوراخ‌هایی بر روی آن تعبیه شده که جای میخ‌هایی را که با آن به در وصلش می‌کرده‌اند نشان می‌دهد. دوتا از این گونه میخ‌ها از جنس طلا و به همراه صفحه بود. در سوی جنوب تالار مرکزی آپادانا، دو درگاه قرینه درگاه‌های شمالی به دهلیزی باز می‌شد که به انبارها و یک حیاط رواق‌دار می‌رسید. نور درون تالار بزرگ مرکزی از طریق دریچه‌های بزرگی که در دیوارهای شرقی و غربی (هر یک ۶ عدد) و دیوار شمالی (۵ عدد) تعبیه کرده بودند، تأمین می‌شد دیوار جنوبی پنج تا طاقچة بزرگ داشت.

ساختمان این کاخ کار از دید داریوش بزرگ کاری سترگ و ماندنی بود و به همبن سبب او فرمان داد تا نام و نشان خود و ایران (ایرانشهر) را بر چهار خشت زرین و چخار خشت سیمین هریک به طول و عرض ۳۳ سانتی‌نتر و پهنای ۱۵ میلی‌متر به سه زبان و خط پارسی باستان، بابلی وایلامی نقر کردند و چهار جعبه سنگی که هر کدام ۴۵ سانتی‌متر طول و عرض و ۱۵ سانتی‌متر بلندی داشت ساختند و در هر جعبه، یک لوح رزین و یک لوح سیمین به همراه چند سکه، از نوع سکه‌های ایونیه و لودیه و یونان، که در آن روزگار رواج داشت (در ۵۱۵ پیش از میلاد، هنوز سکه‌های داریوش، موسم به داریک، دریک یا داریوشی ضرب نشده بود) قرار دادند و در چهار گوشه تالار مرکزی آپادانا، زیر پی دیوار آپادانا، با تخته سنگ‌هایی سنگین مدفون ساختند. دو تا از این جعبه‌ها و گنجینه‌هایشان را در طول روزگار به تاراج برده‌اند و جای خالی یکی از آنها در گوشه شمال غربی آپادانا در دل سنگ کوه، آشکار مانده بود. فردریک کرفتر در سال ۱۳۱۳ خ. به بررسی این جای خالی پرداخت و نتیجه گرفت که باید در سه گوشه آن نیز نمونه آن یافت شود. پس از حفاری گوشه‌ها و در گوشه شمال شرقی و جنوب شرقی جعبه‌ها و گنجینه درون آنها را یافتند و به تهران فرستادند. اکنون یک جفت از لوحه‌ها در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. روی هر یک از این چهار لوحه، متنی به سه زبان فاسی باستان(۱۰ سطر)، ایلامی (۷ سطر) و بابلی (۸ سطر) به خط میخی کنده‌اند. متن همه کتیبه‌های دوازده گانه، یکسان و ترجمه آن چنین است:

داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر ویشتاسپه از تخمة‍‍ هخامنشی. داریوش شاه گوید: این است کشوری که من دارم. از جایگاه سکاهایی که آنسوی سغد تا برسد به حبشه، از هندوستان تا برسد به لودیه، آن را اهورامزدا، مهست خدایان، به من بخشیدا است. اهورانزدا مرا و این خاندان شاهیم را بپایاد!

از نوشته های خشیارشا بر پلکانها چنین بر می آید که ساخت آپادانا 30 سال طول کشیده است. هر کدام از قسمت های شمالی ،شرقی و غربی بنا دارای ایوان هستند .در جنوب کاخ یک ردیف اتاق قرار دارد و در چهار گوشه آپادانا جهار برج با نمای بیرونی قوس دار منقوش به آجرهای لعاب دار وجود داشت و از هر برج پلکانی به پشت بام راه داشت. در هر یک از سه ایوان 12 ستون سنگی در دو ردیف سقف را نگه می داشته . وزن تقریبی هر ستون 85 تن و ارتفاع آنها در حدود 20 متر بوده است. در ایوان شرقی هر سر ستون صورت دو شیر افسانه ای به هم پیوسته دارد و سر ستونهای ایوان غربی شکل ساده سر گاو می باشند. بر روی سر ستونها تیرکهای عظیم چوبی از چوب سدر قرار داشت و روی آنها نیز چوبهای دیگری عمود بر آنها قرار می گرفت تا سقف را پوشش دهند. سرستونهای تالار اصلی به شکل سر گاو بوده و ستونها 48 شیار داشتند. ستونها با رنگهای تند رنگ آمیزی شده بودند. چشم زبان و بینی گاوها قرمز بود . در سنگ نگاره ها سم حیوانات از طلا و ریش و موی سر از سنگ لاجورد بوده است کف ایوان شرقی دارای پوشش سبز مایل به خاکستری بوده بطوریکه در بخش غربی ایوان سالم مانده است. درهای ورودی چوبی دو لنگه بو دند و با روکشی از فلزات گران قیمت تزیین شده بودند. دیوارها با آجر رنگی تزیین شده بودند . هر ضلع کاخ آپادانا 60/50 متر است.داخل سالن اصلی قطعاتی از مبل پیدا شده و احتمالا سراسر سالن مبله بوده ولی همگی در آتش شاه مقدونی سوخته اند

یک نکته جالب آثار تخت جمشید به ویژه آپادانا و خزانه امضای گروههای مختلف هنری است که ساخت قسمتی از بناها را بر عهده داشته اند. وجود این امضاها نشان از علاقه هخامنشیان به هنر و هنر مند دارد. در ضمن بر طبق لوحهای خوانده شده از آن زمان مشخص است که آنها حقوق دریافت می کردند و این امضاها شاید حکم لیست حقوق آنها را داشته  پلکانهای آپادانا شاهکار هنری ،تاریخی تخت جمشید هستند. به علت مرتفع بودن تالار اصلی دو پلکان عظیم شرقی و شمالی از کف صفه وارد ایوانهای آپادانا می شدند. بر روی حجاری های این پلکانها خلقهای کشورهای تحت حمایت هخامنشیان در حال آوردن هدیه برای شاه صف کشیده اند. 811 سنگ نگاره انسان و بی شمار سنگ نگاره های دیگر بر روی آنها حک شده اند. پلکان شرقی چون در زیر خاک قرار داشته نسبت به پلکان شمالی بسیار سالم تر است. سنگ نگاره های نمایندگان 23 ساتراپی یکی از شاهکاهای هنری ایران است

هر پلکان دارای چهار ردیف 31 پله ای است. درپلکان شرقی طول سه قسمت جنوبی مرکزی و شمالی پلکان به ترتیب 27/24 -27/155- 27/31 متر ، طول پلکان شمالی قسمتهای غربی مرکزی و شرقی به ترتیب 27/22-27/20-27/25 متر است . آنها با همه عظمت و نقوشی که دارند در زمانی که واحدها و ابزار دقیق اندازه گیری وجود نداشت فقط چند سانتیمتر با هم اختلاف دارند

در دو طرف4 پلکان شرقی 229 سرباز مسلح به نیزه کمان و ترکش پارسی صف کشیده اند. هییتهای نمایندگی 23 کشور برای دادن پیشکش به شاه صف بسته اند و هر هییت 3 تا 9 نفره را یک افسر مادی یا پارسی راهنمایی میکند از ویژگیهای سنگ نگاره تخت جمشید آزادگی افراد در تصاویر است. در مقایسه با سنگ نگاره های مشابه آشوری که مملو از جنگ و خونریزی هستند تخت جمشید پیام صلح و دوستی دارد

کتیبه داریوش بزرگ

داریوش بزرگ پسر ویشتاسپ و داماد کوروش بزرگ و همسر آتوسا دختر کوروش بزرگ بود. داریوش بزرگ، سومین پادشاه هخامنشی بود. وی در سال ۵۲۲ پیش از میلاد، با کمک چندی از بزرگان هفت خانوادهٔ اشرافی پارسی بر تخت نشست.

یکی از الواح ارزشمندی که از دوران هخامنشیان به جا مانده، کتیبه داریوش بزرگ هخامنشی در کاخ آپادانای شوش است. این لوح در یکی از دروازه‌های کاخ آپادانای شوش کشف شده‌ است. در سال ۱۹۱۱ (میلادی) ژاک دو مورگان و رولاند دو مکوئنم با حفاری در کاخ آپادانای شوش موفق به این اکتشاف شدند. این لوحه تاریخی که از خاک رس می‌باشد، در موزه لوور نگهداری می‌شود. کتیبه داریوش بزرگ، دارای ابعاد ۴۲ در ۴۲ سانتی متر است و قسمتی از آن از بین رفته‌ است. کتیبه داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش به خط پارسی کهن است و یکی از نخستین متون به جا مانده از این پادشاه هخامنشی در آستانه به دست گرفتن قدرت می‌ باشد. این کتیبه علاوه بر اینکه مجوز و فرمان‌ نامه ساخت بنای کاخ آپادانای شوش را بیان کرده‌ است، اطلاعات گرانقدری را در مورد داریوش اول و هخامنشیان به باستان شناسان ارائه داده‌ است. در این کتیبه ابتدا پس از دعا و طلب حفاظت از اهورا مزدا و بیان فهرستی از اصل و نسب داریوش بزرگ، به دستور ساخت بنای کاخ آپادانای شوش پرداخته‌ است. سپس در مورد نخستین حفاری‌ها در مورد ایجاد زیر بنای ستون‌های کاخ مطالبی را ارائه کرده‌ است. پس از آن، مواد مورد استفاده در ساخت کاخ و اینکه این مصالح از کدام منطقه جغرافیایی برای بنای کاخ آورده شده‌ اند، توضیحاتی داده شده‌ است. در کتیبه به این موضوع اشاره شده‌ است که مصالح ساختمانی از سراسر شاهنشاهی ایران، برای ساخت کاخ آپادانای شوش به این ناحیه آورده شده‌ است. در لوحه داریوش شاه به ارزشمند بودن مواد و مصالح اشاره گردیده‌ است. لوح همچنین می‌گوید که مواد با ارزشی که برای استفاده در دکوراسیون مورد استفاده قرار گرفته است، مصالحی نظیر طلا، سنگ لاجورد، فیروزه، نقره و آبنوس می‌ باشند. در آخر، در کتیبه داریوش بزرگ آمده است که این کاخ با مشارکت معماران و صنعتگران مختلف از سرتاسر امپراطوری هخامنشیان، مانند سنگ‌ کاران ایونی و نقره‌ کاران و طلاکاران مصری، بنا شده‌ است.