تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخان های در تشکیل و تحول دلتاها

تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخان های در تشکیل و تحول دلتاها
مطالعه موردی: دلتاهای شمال تنگه هرمز (شور، جلابی و حسن لنگی)
چکیده
خطوط ساحلی دنیا، یکی از پویاترین محیطهای طبیعی هستند و فرایندهای خارق العاده
متنوع و منحصر به فردی در این پهنه فعالند. یکی از نتایج این فرایندها تشکیل و تحول
مخروط افکنه و دلتاست. محدوده مورد مطالعه، سواحل تنگه هرمز، دلتای رودخانههای شور،
جلابی و حسن لنگی را در بر می گیرد که به صورت نواری با عرض متغیر از محل خط تغییر
شیب دامنه های کوهستانی مسلط به جلگه ساحلی تا خط ساحلی دریا را در بر می گیرد. منشأ
به وجود آمدن نوار جلگه ساحلی مورد بررسی، رسوباتی است که از حوض ههای کوهستانی
شمال جلگه و از ارتفاعات زاگرس هرمز گان توسط رود خانه ها حمل شده، در سطح این
جلگه رسوب گذاری می کند. براساس بررسی های انجام شده، جلگ ه ساحلی تنگه هرمز در
نتیجه تاثیر ساختمان زمین شناسی و رسوب گذاری دلتایی بنیان نهاده شد ه است. در این میان،
عوارض ساختمانی نقش بارزی در گسترش و توسعه جلگه ساحلی به عهده داشته اند . برای
دستیابی به نتایج، با توجه به یافته های تحقیق و از دیدگاه مخاطره شناسی سطوح دلتاهای
منطقه از دیدگاه دینامیک رود خانه و حر کات آب دریا پهنه بندی شده است . تجزیه و
تحلیل برای دستیابی به نتایج به طور عمده بر پایه مشاهدات غیر مستقیم از طریق تصاو یر
ماهواره ای و نیز مشاهدات مستقیم از طریق کار های میدانی تفصیلی و نمونهبرداری رسوب از
مقاطع رود خانه ای در بخش ساحلی و سطوح دلتاهای مورد بررسی و تهیه پروفیل و با
112 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
کمک روش های آماری و مدل های ژئومورفولوژیک به عنوان ابزار های مفهومی انجام شده
است. با توجه به موارد فوق، ابتدا ناپایداری سطوح دلتایی منطقه تحت تاثیر حرکات پیچان
رودی و سپس ناپایداری این سطوح در نتیجه تغییر مسیرهای رودخانه ها بررسی و تحلیل و
پراکندگی این سطوح در روی تصاویر و نقشه ها نشان داده شده است.
واژه های کلیدی : دینامیک رود، پیچان رود، دلتا، تنگه هرمز، ژئومورفولوژی ساحلی.
مقدمه
خطوط ساحلی دنیا، یکی از پویاترین محیطهای طبیعی را نشان می دهند. خطوط ساحلی،
فرایندهای خارق العاده متنوع و منحصر به فردی را به هم نزدیک می سازند که نه تنها
فرایندهای دریا را شامل می شود، بلکه فرایندهای حاصل از انتقال آب و رسوبهای رودها به
123 ). ژئومورفولوژی ساحلی نیز به مطالعه فرایندها : دریا را نیز در بر می گیرد(کوک، 1378
و اشکالی از زمین که در حدفاصل خشکی و ناهمواریهای کم عمق کرانه ای قرار دارند،
می پردازد.
در مناطقی از ساحل که رودخانهها با بار رسوبی بالا به پهنه آبی می رسند، همچنین جایی
که نرخ تجمع رسوب بیش از میزان فرسایش و پراکندگی آنها توسط امواج و جریان های
ساحلی بوده است، سرزمینهای تقریبا مثلثی شکلی پدید می آید که دلتا نامیده می شود(بیرد،
.(249 :2001
اصطلاح دلتا اولین بار توسط هرودوت مورخ یونانی حدود 450 سال پیش از میلاد مسیح
برای توصیف اراضی پست آبرفتی و مثلثی شکل دهانه رود نیل به کار رفت . در سطح
جهانی، مطالعات بسیاری در خصوص دلتاها انجام گرفته است . ازجمله سیلوستر و
دلاکروز( 1970 ) کوشیدند که بر روی مورفولوژی دلتا بررسیهای کمی انجام دهند . آنها
پس از جمع آوری اطلاعاتی در مورد 53 دلتا از سراسر جهان، توانستند دادههایی در زمینه
مورفولوژی، اقلیم و هیدرولوژی دلتاها به دست آورند.
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 113
در سال 1967 چانگ مطالعهای تجربی در مورد رشد دلتاهای بادبزنی شکل انجام داد و به
اطلاعات با ارزشی در خصوص پاسخ و واکنش دلتا به نوسان های بار رسوبی و تخلیه دست
328 ). همچنین، تجزیه و تحلیل سیستم رودها و دلتای آنها (کلمن و : یافت (چورلی، 1379
رایت، 1975 )، شگفتی دلتای ولگا (کرونن برگ، 1997 )، دلتاهای رودخانه ای دریای خزر
(واروپایف و همکاران، 1998 )، مدل سازی تاثیر افزایش سطح آب دریای خزر بر
سیستم های دلتایی (هوگن دورن، 2000 ) و دلتاها (بهاتاچاریا، 2004 ) از جمله مهمترین
تحقیقاتی است که در ارتباط با دلتاها صورت گرفته است.
در ارتباط با سواحل خلیج فارس و دریای عمان مطالعات متعددی صورت گرفته که
می توان به کار مشترک ای. سیبولد، ال. دایستر، دی. فوترر، اچ. لانگ، پی. مولر و اف. ورنر
با عنوان رسوبات هولوسن و فرایندهای رسوب گذاری در بخش ایرانی خلیج فارس اشاره کرد
که در آن وضعیت رسوب گذاری در نیمه شمالی خلیج فارس از نظر نوع، دانه بندی و بقایای
مواد آلی مورد توجه قرار گرفته است.
مطالعات و تحقیقات مختلف دیگری نیز در رابطه با ویژگی های زمین شناسی، رسوب
گذاری، توزیع رسوبات کربناته و آلی، ویژگی های فیزیکی و شیمیایی آب خلیج فارس و
تأثیر آن بر شرائط رسوب گذاری، وضعیت موجودات زنده و مواردی از این دست وجود
دارد. از جمله این تحقیقات و مطالعات می توان به مقاله های ارائه شده توسط ام . ملگون،
زد.کوکال، سی. دبیلیو. واگنر، جی. اوانز و جی. دبلیو. موری، کی. جی. هسو و جی . پی .
باتلر اشاره کرد(پورسر و سی بولد، 1973 ). همچنین، یمانی( 1378 ) به مطالعه ژئومورفولوژی
ساحل تنگه هرمز پرداخته است.
سطوح مخروط افکنه ها و دلتاها به دلایل متعدد، از جمله شیب توپوگرافی مناسب و
همواری نسبی سطح آنها، دسترسی به منابع آب رود خانه، قابلیت حاصلخیزی و بافت مناسب
خاک برای کشاورزی از دیر باز مورد توجه بوده است. وسعت این مخروط افکنه ها و دلتاها
وابسته به حجم و میزان رسوباتی است که توسط رود خانه ها ی تشکیل دهنده آنها حمل
می شود.
114 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
آنچه مهم است، از دیدگاه بهره برداری های انسانی و اهداف مدیریت ساحلی، سطوح این
مخروط افکنه ها و دلتاها در معرض تهدید و ناپایداری قرار دارند.
این سطوح به علت بافت نسبتا ریز دانه آنها، دارای شیب بسیار کمی بوده، در دوره های
بارش بویژه در بارش های سیلابی بستر رود خانه ها و بخصوص در بخش میانی بسیار ناپایدار
می گردد. این مسأله موجب شریانی شدن جریان ها و گسترش عرض بستر رود خانه ها
می شود. علاوه بر این، سرریز شدن سیلاب ها موجب تغییر مسیر آنها شده، مخاطرات انسانی،
تخریب سازه ها و پل ها، اراضی کشاورزی و سکونت گاه های انسانی پیرامون آنها را به دنبال
دارد. در سال های گذشته شاهد تخریب مکرر پل های احداث شده در مسیر جاده بندر عباس-
میناب، بویژه پل های ساخته شده بر روی رود خانه های اصلی، از جمله شور، حسن لنگی و
جلابی که از دبی بیشتری برخوردارند، بوده ایم.
با توجه به مسأله فوق، اهداف اصلی این مقاله بررسی ژئومورفولوژی دلتاها و مخروط
افکنه های محدوده جلگه ساحلی بخش شمالی تنگه هرمز،با هدف دستیابی به متغی رهایی که
موجب ناپایداری آنها م یشوند و مطالعه دینامیک رود خانه های محدوده جلگه ساحلی (شور،
جلابی و حسن لنگی) و تعیین دامنه ناپایداری بخش های ساحلی آنها، بویژه در حداکثر
دبی های سیلابی با دوره بازگشت های متفاوت است.
محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه، سواحل تنگه هرمز، دلتای رودخانههای شور، جلابی و حسن لنگی را
دربر م یگیرد. در این بخش، عوامل مختلفی از جمله هیدرودینامیک دریا در قاعده دلتاها و
هیدرودینامیک رود خانه ها در محیط خشکی سطوح مخروط افکنه ها و دلتاهای منطقه ساحلی
را تحت تأثیر قرار می دهند. بنابراین، محدوده مورد مطالعه به صورت نواری با عرض متغیر از
محل خط تغییر شیب دامنه های کوهستانی مسلط به جلگه ساحلی تا خط ساحلی دریا را در بر
می گیرد. این محدوده در مختصات جغرافیایی 25 درجه و 27 دقیقه الی 28 درجه و 31 دقیقه
عرض شمالی و 55 درجه و 58 دقیقه الی 57 درجه و 55 دقیقه طول شرقی در محدوده
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 115
سیاسی شهرستان های میناب و بندرعباس در استان هرمزگان واقع شده است . شکل 1
موقعیت و وسعت این محدوده را نشان می دهد.
شکل 1: محدوده منطقه ساحلی مورد مطالعه در استان هرمزگان
از آنجا که موضوع مقاله مطالعه دلتاها و مخروط افکنه های منطقه ساحلی تنگه هرمز
است، بنابراین، مطالعه رودخانههای این محدوده ضرورت پیدا می کند، زیرا رودخانه ها به
عنوان عوامل اصلی نقل و انتقال رسوب و عامل سازنده دلتا ها هستند و ازطرفی،هر گونه
بهره برداری از دلتاها وابسته به رفتار هیدرولوژیکی رودخانه هاست. شکل 2 موقعیت شبکه
هیدروگرافی حوضه های شور، جلابی و حسن لنگی را در استان هرمزگان نشان می دهد.
شکل 2 : شبکه هیدرو گرافی حوض ههای شور، جلابی و حسن لنگی
116 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
رودخانه های موجود در محدوده مورد مطالعه پس از خروج از ارتفاعات، در مجاورت دریا با
رسوب گذاری خود، دلتاهای کوچک و بزرگی را به وجود آورده اند. با اتصال این دلتاها ،
جلگه ساحلی کم و بیش قابل توجهی ایجاد شد ه است که در ارتباط با ساختمان زمین و
وضعیت توپوگرافی آن ابعاد متفاوتی دارند. در این محدوده نوار ساحلی در ارتباط با عوامل
مذکور ابعاد متفاوتی دارد؛ به طوری که عرض آن به علت شیب بسیار کم زمین و پیوستگی
نهشته های دلتائی رودخانه های موجود، بسیار وسیع بوده و از 3 تا 12 کیلومتر متغیر است. در
محدوده نوارساحلی مذکور جلگه ساحلی گسترش یافته است که از رسوبات و نهشته های
سطحی، دلتایی و آبرفتی و در مواردی نهشته های ساحلی تشکیل شده است. شکل 3 دلتاهای
محدوده مورد مطالعه را نشان می دهد.
شکل 3: دلتاهای محدوده مورد مطالعه در بخش شرقی جلگه ساحلی
آبدهی رودخانه ها در محل ایستگا ههای آب سنجی
به منظور تعیین رژیم آبدهی ماهانه و سالانه ایستگاه ها، متوسط آبدهی ماهانه استفاده شده
است. جدول 1 رژیم آبدهی ایستگاه ها را نشان می دهد که بالاترین رقم متوسط آبدهی ماهانه
مربوط به ماه های دی، بهمن و اسفند و حداقل آن مربوط به ماه های خرداد، تیر و شهریور ماه
است. به طور کلی، از مهرماه بر مقدار آبدهی ماهانه اغلب ایستگاه ها افزوده می شود و این
روند تا بهمن و اسفند ادامه دارد. از اسفند بتدریج از مقدار دبی رودخانه ها کاسته می شود.
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 117
نکته جالب توجه در مورد افزایش آبدهی ماهانه در ماه مرداد است که متأثر از
بارندگی های تابستانه موسمی هستند. به عنوان مثال، آبدهی حداکثر ماهانه در حسن لنگی در
0 مترمکعب در ثانیه افزایش می یابد و / 1 مترمکعب در ثانیه و جلابی به 73 / ماه مرداد به 37
در شهریور مجدداً کاهش می یابد. جدول 2 برآورد ضریب جریان، دبی ویژه و ویژگی زیر
حوضه های تحت بررسی در محل ایستگاه های آب سنجی را نشان می دهد.
بررسی وضعیت سیل خیزی در حوضه های آبریز مورد مطالعه
به منظور بررسی اهمیت طغیان ها و نقش سیلاب ها به عنوان بخشی از جریا نهای سطحی
وضعیت سیل خیزی در حوضه های آبریز، مطالعه و تجزیه و تحلیل شده است . در حوضه
آبریز مورد مطالعه، به منظور بررسی نقش سیلاب در جریان های سطحی، آمار آبدهی روزانه
ایستگاه های آب سنجی بررسی شده و نسبت به جداسازی جریان ها ی سیلابی (از طریق
حداکثر روزانه ) از جریانهای پایه منابع سطحی اقدام شده است و نتایج به دست آمده ذیل
مهم و قابل اهمیت است:
جدول 1: متوسط آبدهی ماهانه رود خان ههای محدوده تحت بررسی به متر مکعب در ثانیه
رود خانه مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
5/75 7/89 6/77 2/48 0/78 0/ حسن لنگی( جاماش – سرمقسم) 71
2/63 4/24 3/36 1/37 0/53 0/ جلابی ( شمیل) 50
رود خانه فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور سالانه
2/88 0/86 1/27 0/87 0/78 1/19 5/ حسن لنگی( جاماش – سرمقسم) 20
1/49 0/56 0/73 0/60 0/59 0/82 1/ جلابی ( شمیل) 95
118 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
جدول 2: برآورد ضریب جریان، دبی ویژه و ویژگی زیر حوض ههای تحت بررسی در محل
ایستگاه های آب سنجی
نام رود خانه نام ایستگاه وسعت
کیلومتر مربع
متوسط بارش
( میلیمتر)
آبدهی سالانه
متر مکعب در ثانیه
دبی ویژه لیتر در ثانیه
در کیلومتر مربع
4/19 2/88 210 حسن لنگی سرخا 668
2/75 2/88 200 جلابی سرمقسم 1048
0/87 1/49 210 جلابی، حسن لنگی شمیل 1715
- رژیم رودخانه های حوضه مذکور به شدت سیلابی است.
- از غرب به شرق اهمیت سیلاب در تشکیل بخش عمده جریا ن های رودخانه بیشتر
می شود.
- حداقل نسبت درصد حجم سیل نسبت به کل جریان های سالانه ایستگاه های آب سنجی
93 در ایستگاه جومحله ( / 45 در رودخانه شمیل در ایستگاه شمیل تا حداکثر 8 / بین 7
رودخانه زرانی ) متغیر است.
- سیلاب های تابستانه را باید به ریز شهای ناشی از رژیم مونسون نشات گرفته از
اقیانوس هند نسبت داد.
همچنین، مقدار سیلاب با دوره های برگشت 2 تا 1000 ساله(لوگ نرمال) با استفاده از نرم
افزار اسمادا برآورد شده که نتیجه در جدول 3 ارائه شده است.
جدول 3 : برآورد سیل با دوره های برگشت مختلف رودخان ههای منطقه برحسب متر مکعب در
ثانیه
ردیف
رودخانه ایستگاه
دوره برگشت به سال
1000 100 50 25 10 5 2
3709 2594 2257 1917 1459 1096 1 جاماش سرخاء 549
7319 5100 4428 3751 2839 2117 2 جاماش سرمقسم 1027
4154 2933 2564 2192 1690 1293 3 شمیل شمیل 693
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 119
وضعیت بارندگی در محدوده مورد مطالعه
با توجه به موقعیت جغرافیایی محدوده، بارندگی ها به طور عمده از مراکز کم فشار
سودانی، کم فشار مدیترانه ای و کم فشار تابستانه هند تامین می شود. مرکز کم فشار سودان به
عنوان عمده ترین منبع تأمین کننده بارش منطقه است. بارندگی های ناشی از فعالیت این کم
فشار به صورت رگبارهای حاصل از فعالیت ابرهای جوششی بوده که در شرایط ناپایدار
42 ). بارندگی ها ی کم فشار : جوی در سطح این استان فرو می ریز د(نوحه گر، 1380
مدیترانه ای دومین منشأ بارندگی های استان محسوب شده، از اوایل فصل پائیز تا اواسط بهار
تداوم دارند و فعالیت آنها با شروع فصل گرم خاتمه می یابد.
در فصل گرم سال نیز منطقه دارای نوعی بارندگی است که از اواسط خرداد تا اواسط
شهریور به علّت فعالیت کم فشار هند یا موسمی به وجود می آید. این فعالی ت ریزشی به
مونسون یا موسمی موسوم است. فعالیت باد های موسمی در سطح منطقه به طور کلی شامل
ابرناکی آسمان، بارندگی های رگباری متناوب، وزش باد و ایجاد گرد و غبار در طول
ماه های گرم تابستان می شود.
توزیع زمانی بار ش
گرچه مقدار بارش در هریک از مقیا سهای زمانی ماهانه، فصلی و سالانه ضریب تغییر
پذیری شدیدی را نشان می دهد، اما در مجموع بارندگی های فصل سرد و ماه های دی و بهمن،
بیشتر از سایر ایام سال است. بارش های رگباری و عدم ریزش برف در سطح وسیعی از
محدوده مورد مطالعه ماهیت سیلابی رودخانه ها و طغیان آنها را هنگام بارندگی ب ه دنبال
.( دارد(جدول 4
120 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
(1958 - جدول 4 : توزیع متوسط بارش ماهانه و سالانه به میلیمتردر منطقه( 2000
ماه دی بهمن اسفند فروردین اردیبهشت خرداد
4. 6. 6,9 5,3 بندرعباس 3
9. 5. 5,7 6,1 میناب 1,6
ماه تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر سالانه
92,7 0,8 8. 3. 5. 7. بندرعباس . 1
4,4 6,6 0,8 1. 4. میناب . 7
داه ها و روش
طبق اصول متعارف تحقیق، در ابتدا اطلاعات موجود در ارتباط با موضوع و منطقه از
منابع و اسناد کتابخانهای موجود جمع آوری شد. مهمترین ابزار های فیزیکی تحقیق را
نقشه های توپوگرافی و زمین شناسی تشکیل داده اند. علاوه بر این، از تصاویر ماهواره ای
برای مقایسه تغییرات زمانی روی داده با استفاده همزمان از عکس های هوایی TM وAster ,
سال 1334 و 1372 با فاصه زمانی حدود 40 سال کمک گرفته شده است. بخش ساحلی و
سطوح دلتاها بررسی میدانی شده است و از مقاطع رودخانه ای پروفیل تهیه شده و
نمونه برداری رسوب انجام گرفته است. هنگام انجام کار های میدانی نیز از ابزار های ویژه
تشکیل می داده است، استفاده شده است. پس از انجام GPS اندازه گیری که مهمترین آنها را
مطالعات پایه و گردآوری اطلاعات و داده های مورد نیاز و تبیین مبانی نظری و مورفولوژی
دلتاها و مخروط افکنه های ساحلی و عوامل مؤثر در تشکیل و تکامل و نیز تغییرات سطوح
دلتا ها و مخروط افکنه ها با بهره گیری از تکنیک ها و مدل های مختلف، نقشه های توپوگرافی
و عوامل مؤثر در ایجاد آن بررسی و تحلیل شده اند. تجزیه و تحلیل بر پایه بررسی عوامل و
متغیرهای مؤثر بر تحول منطقه ساحلی شمال تنگ ههرمز و بررسی حوضه های آبریز منتهی به
Photoshop , freehand جلگه ساحلی شمال تنگه هرمز استوار است. نرم افزا رهای رایانه ای
برای ترسیم نقشه ها، تجزیه و تحلیل دانه بندی رسوبات استفاده شده ,ENVI GIS , Excel
است.
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 121
دینامیک رود خانه ها و تشکیل دلتاها
منشأ به وجود آمدن نوار جلگه ساحلی مورد بررسی، رسوباتی است که از حوضه های
کوهستانی شمال جلگه و از ارتفاعات زاگرس هرمزگان و بخش غربی مکران توسط رود
خانه ها حمل شده، در سطح این جلگه رسوب گذاری می کند. بدیهی است به محض خروج
این رودخانه ها از کوهستان و ورود آنها به دشت ساحلی با کاهش شیب این بخش مواجه
شده، رسوبات خود را ته نشین می سازند. رسوبات درشت تر در بخش علیای جلگه و به
ترتیب با نظم خاصی رسوبات ریز دانه تر در بخش های پایین جلگه و در نزدیکی دریا
رسوب می کنند؛ به طوری که تنها رسوبات رسی، مارنی، سیلتی و ماسه ای که ریز ترین
بافت را بین رسوبات آبرفتی دارند، می توانند به خط ساحلی رسیده، در امتداد آن توزیع
گردند. هر چند در شرایط استثنایی و در دوره های سیلابی که رود خانه از حداکثر دبی خود
برخوردار بوده، قدرت زیادی دارد، می تواند قطعات درشت تری را تا مسافت بیشتری حمل
نموده، منتقل نماید. با این وصف، این قطعات حداکثر تا بخش های میانی دلتا ها منتقل گشته،
.( رسوب گذاری می نمایند (شکل 4
شکل 4 : بافت قلوه سنگی در بالا دست مخروط افکنه رود شور
یکی از علل اصلی ناپایداری های بستر رود خانه های موجود در بخش میانی و پایین دست
مخروط افکنه ها، ریزدانه و سست بودن رسوبات این بخش از دلتاهاست. علاوه بر این، تغییر
مسیر های متعدد در همین بخش نیز تا حد زیادی نتیجه همین پدیده است که در ادامه بررسی
خواهد شد.
122 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
دلتاها و مخروط افکن هها
براساس بررسی های انجام شده، جلگ ه ساحلی تنگه هرمز در نتیجه تاثیر ساختمان
زمین شناسی و رسوب گذاری دلتایی بنیان نهاده شده است. در این میان، عوارض ساختمانی
نقش بارزی در گسترش و توسعه جلگه ساحلی به عهده داشته اند. مطالعه عکس های هوایی و
نقشه های توپوگرافی نشان می دهد که عامل شیب پیش کرانه نیز در توسعه این جلگه مؤثر
بوده است. تقریبا نقاطی که رودها به دریا می ریزند، جلگه ساحلی، توسعه چشمگیری دارد .
در مجموع، کم عمق بودن تنگه هرمز و حجم قابل توجه رسوبات حمل شده از محیط خشکی
توسط رود خانه ها از عوامل مؤثر در توسعه جلگه ساحلی مورد مطالعه قلمداد می شوند . با
توجه به این شرایط، در این محدوده گستردگی و یا محدودیت عرض جلگه ها در درجه اول
مربوط به ساختمان زمین ساختی(تکتونیکی) و سپس رسوب گذاری رودخانه ها بوده است؛ به
طوری که در بخش هایی که ساختمان زمین ساختی، به ویژه چین خوردگی ها با چین های ملایم
و باز تا خط ساحلی امتداد یافته اند و یا فاصله نسبتاً بیشتری از پهن ه ساحلی دارند، توسعه جلگه
چشمگیر بوده است( مانند سواحل مابین میناب تا بندرعباس ). عمق خلیج فارس در منطقه
ساحلی شمال شرقی تنگه هرمز حدود 18 تا 20 متر است. بدیهی است در چنین شرایطی،
تراکم آبرفت ها به سرعت به توسعه جگله منجر می گردد؛ بویژه اینکه جریان های سطحی
شور، حسن لنگی و جلابی در این منطقه وارد تنگه هرمز می شوند و همه ساله رسوب های
زیادی در بستر کم عمق تنگه هرمز متراکم می سازند. هم اکنون نیز گاهی تراکم آبرفت ها
آنچنان کف دریا را در سواحل بالا آورده که به طورطبیعی جز وسیله قایق های کوچک،
امکان دسترسی به ساحل از طریق تنگه هرمز وجود ندارد. از این گذشته، به علت کمی عمق
بخش ساحلی و پیشکرانه و حجم قابل توجه رسوبات وارده، رودخانه ها نقش بارزی در
رسوب گذاری و توسعه پهنه ساحلی داشته اند. بنابراین، پس از عامل ساختمان زمین، جلگه ها
عموماًً تحت تأثیر رسوب گذاری رودها در سواحل گسترش و توسعه یافته اند و هراندازه
حوضه آبگیر رودخانه ها وسیعتر بوده است ، میزان آبدهی آن بیشتر در نتیجه جلگه ساحلی در
این بخش از گسترش بیشتری برخوردار است. تقریباً در نقشه های توپوگرافی محدوده مورد
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 123
مطالعه، در دهانه رودهایی که به تنگه هرمز می ریزند، پیشرفتگی جلگه ساحلی به روشنی
دیده می شوند و پیشانی دلتاهای رودخانه های موجود تحدبی را به سوی دریا نشان می دهند.
با توجه به مباحث ذکر شده، مخروط افکنه ها به طور عمده در پایکوه و در بالا دست
دلتا ها استقرار یافته اند. دلتاهای منطقه نیز با توجه به پارامتر های مورفومتریک و
ژئومورفولوژیک از تفاوت های چندانی برخوردار نیستند، لیکن از دیدگاه میزان تأثیر گذاری
حرکات آب دریا و شیب توپوگرافی و نیز مجاورت با دریا می توان آنها را به دو گروه کلی
تقسیم نمود.
- گروه اول از مشرق به مغرب شامل دلتاهای حسن لنگی، جلابی و شور هستند . این
دلتاها به صورت به هم پیوسته و در مجاور یکدیگر قرار گرفته اند.
- گروه دوم مخروط افکنه های پایکوهی هستند که بخش علیای جلگه ساحلی و در بالا
دست دلتا ها تشکیل شده اند و به کلی از آب دریا به دور هستند.
شکل 3 نشان دهنده دلتاهای محدوده مورد مطالعه در بخش شمالی تنگه هرمز است .
فاصله امتداد محوری چین خوردگی ها نسبت به خط ساحلی و وسعت زیاد حوضه ها ی
رودخانهای و از طرفی، سست بودن سازن دهای حوض هها موجب افزایش حجم رسوب گذاری
در محدوده خط ساحلی شده است.
تحول اجزای شبکه آبها در سطح دلتاها
بررسی های رسوب شناسی نشان دهنده آن است که بافت رسوبات سطح دلتاهای منطقه
به طور یکنواخت از راس دلتاها و مخروط افکنه ها به سوی خط ساحلی تغییر یافته و به طور
قابل ملاحظ های ریز دانه می شود؛ به طوری که در نزدیکی خط ساحلی حتی در بستر سیلا بی
رود خانه ها اثر مشخص از رسوبات درشت تر حتی در حد ریگ و شن یافت نم یشود. شاید
از علل عمده این مسأله وجود سازند های سست مارن و ماسه سنگی موجود در حوضه های
آبخیز منتهی به جلگه ساحلی است و از سویی، گستردگی و شیب بسیار کم این جلگه است
که موجب چنین دان هبندی منظمی شده است. همین ویژگی باعث شده است که رود خانه ها
124 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
از پایداری چندانی برخوردار نبوده، در زمان های کوتاهتری تغییر مسیر دهند. تغییر مسیر و
انحراف شبکه زهکشی در سطح دلتاها و مخروط افکنه ها جزو مشخص ترین خصائص
آنهاست، لیکن چنانچه از این دیدگاه مقایس های بین سایر دلتاها و مخروط افکنه های ایران
داشته باشیم، مشخص می شود که این منطقه از ضرایب بیشتری برخوردار است. با توجه به
سوابق مطالعات انجام گرفته و بررسی های رسوب شناسی و هیدرولوژیک،علل اصلی این
تغییر مسیر ها عبارتند از:
-1 تاثیرات تکتونیکی، طبق بررسی های به عمل آمده در نتیجه سابداکشن پوسته عربی به
زیر ایران، سواحل جنوبی کشور در حال بالا آمدن 1 مداوم هستند. مقدار آن در چابهار حدود
3/5 میلیمتر در سال اندازه گیری شده است. این بر خاستگی موجب کاهش بیشتر شیب
بخش جلگه ساحلی شده، تغیر مسیر آبراهه ها را تسریع می بخشد.
-2 به علت ریز بافت بودن رسوب دلتاها، به ویژه در بخش میانی تا قاعده دلتاها فرسایش
جانبی و کناری آبراهه ها افزایش داشته، تکامل مئاندر ها در آنها به سرعت روی می دهد . با
استناد به مبانی نظری، تکامل پیچان رود ها تغییر مسیر رود ها را از دامنه کاو و مقعر آنها
تسریع می بخشد.
-3 کوتاه بودن آبراهه اصلی حوضه های آبخیز و نزدیکی آنها به جلگه ساحلی موجب
می شود که رود ها بعد از یک بارش کوتاه مدت حالت سیلابی پیدا کنند. کوتاه بودن زمان
تمرکز و شدت بارش موجب سرریز شدن آبراهه و تغییر مسیر آنها م یشود. این ویژگی در
زمان هایی که دامنه بارش های موسمی به منطقه کشیده می شود، از شدت و فراوانی بیشتری
برخوردار است. شکل های 5 و 6 مسیر های قدیمی آبراهه ها را در سطح دلتاهای منطقه نشان
می دهند.
1 - Up Lifting
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 125
شکل 5 : مسیر فعال و بست رهای قدیمی در سطح
دلتای مرکب رود خانه های حسن لنگی و جلابی.
تغییر مسیر های جدیدتر در سطح این دلتا نسبت به
سایر دلتاها کمتر است.
شکل 6 : مسیرهای فعال کنونی و نیز مسیرهای
غیرفعال قدیمی در سطح دلتای رود خانه شور
تاثیر سیلا بهای دوره ای در تحول دلت اها
شیب زیاد نیمرخ طولی حوضه های آبخیز، فقر پوشش گیاهی، نفوذ پذیری کم سازند های
حوضه، شرایط بارش سیلابی و ماهیت رگباری بودن بارش حوضه های آبخیز موجب رخداد
243 ). آمار ایستگاه های آبسنجی و : سیلاب های دور های در این منطقه می شود(یمانی، 1375
هیدرومتری زیر حوضه های منطقه نشان می دهد که سیلاب های دوره ای با زمان های
بازگشت نه چندان طولانی روی داده (مهندسان مشاور جاماب، 1378 ) و به علت نامقاوم
بودن و سست و ریز دانه بودن رسوبات بستر رود خانه ها خسارات زیادی را وارد می کند .
شکل های 7 و 8 هیدروگراف یک سیلاب نمونه مربوط به یکی از زیر حوضه های رودخانه
جلابی را نشان می دهد.
بارش های منطقه، عمدتا حالت رگباری دارند و به علت کوتاه بودن مسیر آبراه هها زمان
تمرکز نسبتا کوتاهی نیز دارند. این بارش ها با حالت سیلابی به سرعت جریان یافته، موجب
فرسایش شدیدی در مسیر خود می گردند. بررسی داده های رسوب نیز نشان می دهد که نسبت
126 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
بار معلق رسوب رود خانه ها از حد نرمال بالاتر بوده، این خود نتیجه ریز دانه بودن رسوبات
منطقه است.
شکل 7 : هیدرو گراف سیل ایستگاه سرمقسم
(زیر حوضه جلابی) مربوط به سیل
1370/10/13
شکل 8 : هیدرو گراف سیل ایستگاه سرخا (زیر
حوضه رود حسن لنگی) مربوط به سیل
1364/9/29
ماخذ: طرح آبخیز داری حوضه شمیل – جاماش، سازمان جهاد کشاورزی هرمز گان
کاهش نسبی سرعت جریان در پایین دست رودخانه ها و از بخش های میانی دلتاها به
سرریز شدن آنها منجر می گردد. وجود قطعات اشجار و تنه درختان به همراه سیل،گاهی
موجب مسدود شدن دهانه پ لها می شود و در نتیجه سرریز شدن جریان از روی پل موجبات
تخریب آن فراهم می آید. مسدود شدن مکرر مسیر جاده بندر عباس به میناب در سال های
گذشته مسأل های بود که این جاده هرساله شاهد آن بوده است. بافت ریز دانه سطح دلتا نیز نه
تنها احداث پل های مناسب را مشکل و پرهزینه ساخته است، بلکه بروز هر سیلاب خسارت
.( زیادی را به زیر بنای پل ها وارد کرده، آنها را تخریب می کند ( شکل های 9 و 10
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 127
شکل 9 : پایههای تخریب شده پل قدیمی
احداث شده بر روی رود خانه شور
شکل 10 : عبور آب از روی پل میناب در اثنای
( یک سیلاب (احتمالا سال 1363
دینامیک رود خانه ها و تغییرات بافت رسوب در بستر رو دها
عموما بافت رسوبات از راس مخروط افکنه ها و دلتاها به سمت قاعده آنها به تدریج
ریزدانه می گردد. با. این، درجه تغییرات بافت وابسته به ویژگی های سنگ شناسی حوضه های
آبخیز است. از آنجا که سازندهای زمین شناسی حوضه های منتهی ب ه جلگه ساحلی تنگه
هرمز، به طور عمده از سنگ های با درجه سختی متوسط تا کم تشکیل شده است، بنابر این،
در مقایسه با سایر نقاط ایران بافت رسوبات حمل شده توسط رود خانه های این منطقه ریزدانه
تر بوده، بخش اعظم بار رسوبی را تشکیل می دهند . شکل 11 بافت ذرات رسوب نمونه
برداری شده از چهار نقطه در امتداد آبراهه اصلی رودخانه حسن لنگی را نشان می دهد .
شکل های 12 الی 15 نشان دهنده محل برداشت نمونه است. همان گونه که در این نمودار
دیده می شود، بافت رسوب در راس دلتا قلوه سنگی است، ولی با گذر از قسمتهای میانی
.( دلتا بافت به یکباره ریز دانه می شود (شکل 16
شکل 11 : نمودار نیمه لگاریتمی بافت رسوبات نمون هبرداری شده از سطح مخروط افکنه رودخانه
حسن لنگی
128 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
پهنه های تحت تاثیر حرکات پیچان رودی
نتایج بررسی های میدانی و دانه سنجی نمونه های رسوب برداشت شده از سطوح دلتاها
نشان داد که بافت رسوبات دلتاهای مورد بررسی در بخش بالادست بسیار درشت دانه و قلوه
سنگی است. این نوع بافت به یکباره در فاصله بسیار کوتاهی ریز دانه م یشود. علت این امر
0 درصد) از بالا دست است. / 0 تا 001 / نیز کاهش شیب سطح دلتاها( 01
شکل 12 : خروجی یکی از زیر حوضههای
حسن لنگی محل برداشت نمونه شماره 1
شکل 13 : زمین های کشاورزی بالا دست دلتای
حسن لنگی محل برداشت نمونه شماره 2
شکل 14 : نزدیکی رود خانه حسن لنگی در
بخش میانی دلتا، محل برداشت نمونه شماره 3
شکل 15 : سطح تالاب جزر و مدی دلتای حسن
لنگی در جنوب روستای کولغان، محل برداشت
نمونه شماره 4
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 129
ترسیم پروفیل طولی از خط تغییر شیب پای کوهستان در بالا دست دلتا، شیب بسیار
ملایمی را برای سطوح دلتاهای مورد مطالعه ترسیم می کند که نیمرخ کاوی دارد. تحت تاثیر
این کاهش شیب و از طرفی، ریز دانه بودن بافت رسوب دلتاها(تک. نمودار های دانه سنجی)
ضریب پیچان رودی رود خانه ها بسیار بالاست. مقایسه تصاویر ماهوار ه ای با دوره زمانی
متفاوت و نیز بررسی عکس های هوایی سا لهای 1334 و نیز عک سهای هوایی سال های
1372 با تصاویر مذکور در یک فاصله زمانی تقریبا 50 ساله دامنه و عرصه های این تغییرات
را به خوبی نشان می دهد. شکل های 17 تا 19 حدود بستر های پیچان رودی رودخان ه های
منطقه را در طی دو دوره زمانی نشان می دهد.
شکل 16 : مکان های نمونه برداری رسوب در طول دلتای رود خانه حسن لنگی
130 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
شکل 17 : پهنههای در معرض حرکات پیچان
رودی و تغییر مسیر در سطح دلتای حسن لنگی
شکل 18 : پهنه های در معرض حرکات پیچان
رودی و تغییر مسیر در سطح دلتای شور
شکل 19 : پهنههای در معرض حرکات پیچان رودی و تغییر مسیر در سطح دلتای جلابی
پهنه های تحت تاثیر تغییر مسیرهای رودخانه ای
شکل های 20 و 21 محدوده های تغییر مسیر رودخانه های موجود را در سطح دلتاهای مورد
مطالعه نشان می دهد. بر اساس مبانی نظری، تغییر مسیر رودخانه ها در سطح مخروط افکنه ها و
دلتاها پدیده ای است که جزو ویژگی های این عوارض محسوب شده، عامل اصلی آن رسوب
گذاری است، زیرا رودخانه با خروج از کوهستان و ورود به جلگه ساحلی با کاهش شیب
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 131
بستر مواجه شده و در نتیجه کاهش سرعت جریان بخش زیادی از بار رسوبی خود، بویژه
قطعات درش تتر را در مسیر بستر خود رسوب می نماید. این رسوب گذاری به تدریج بستر را
پر کرده، موجب تغییر مسیر شبکه می گردد. آنچه مهم است، تغییر مسیر آبراهه های موجود
در سطح دلتاهای تحت بررسی از حد طبیعی فراتر بوده، از فراوانی و رویکرد بیشتری
برخوردارند. قابل ذکر است که دلایل گفته شده در علل تحولات پیچان رودی رودهای
منطقه، این عوامل در تغییر مسیر ها نیز همچنان نقش دارند. از مهمترین این دلایل بافت ریز
دانه رسوبات سطح دلتا هاست.
شکل 20 : محدوده تغییر مسیر رود خان ههای شور، جلابی و حسن لنگی
شکل 21 : عرصه های تحت پوشش تغییر مسی رهای دوره ای رود خانه ها در سطوح دلتاها
132 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
علاوه بر این، عوامل دیگری چون تاثیرات تکتونیکی و زمین ساخت جدید نیز به طور
محلی در تغییر مسیر آبراهه ها نقش دارند. بالا آمدن نسبی خط ساحلی تحت تاثیر سابداکشن
پوسته عربی که در زمان بسیار طولانی و بسیار کند عمل می کند، موجب کاهش شیب سطح
جلگه ساحلی شده، فاصله تغییر مسیر ها را کاهش می دهد. شاین ذکر است که با استناد به
3/ مطالعات سایر محققان(ویتا فینزی، 1935 ) برخاستگی خط ساحلی در چابهار حدود 5
میلیمتر در سال است که مقدار آن به سوی غرب کاهش می یابد، به طوری که دامنه این
برخاستگی در حوالی بندر عباس تا بندر لنگه به حدود کمتر از یک میلیمتر در سال می رسد.
نتیجهگیری
دلتاها از مواد آبرفتی تشکیل شده اند که به مرور زمان و طی دور ههای متمادی رسوب
نمودهاند. تداوم رسوب گذاری در زمان های بسیار طولانی به وسیعتر شدن این دلتا ها و
دستیابی آنها به شکل کنونی منجر شده است. از آنجا که سطوح دلتاها به علت بافت رسوب
مناسب برای کشاورزی و دسترسی به آب از دیرباز مورد بهره برداری انسان ها بوده است.
مسیرهای جادهای امتداد سواحل تنگه هرمز و دریای عمان از ناپایدار ترین راه های کشور
به شمار می روند. با توجه به بررسی های انجام شده، وجود سازند ها ی مارن و ماسه که از
فلیش مکران و تشکیلات دوران سوم زاگرس منشأ می گیرند، در طول جلگه ساحلی رسوب
نموده اند. این رسوبات بسیار سست بوده، در کوچکترین بارش حجم زیادی از آنها شسته
می شود. نتایج بررسی های میدانی و دانه سنجی نمونه های رسوب برداشت شده از سطوح دلتاها
نشان داد که بافت رسوبات دلتاهای مورد بررسی در بخش بالادست، بسیار درشت دانه و قلوه
سنگی است. این نوع بافت به یکباره در فاصله بسیار کوتاهی ریز دانه می شود. علت این امر
نیز کاهش شیب سطح دلتاها از بالا دست است. علاوه بر این، رود خانه های منطقه نیز تحت
تاثیر این ویژگی بسیار ناپایدار بوده، حرکات پیچان رودی در آنها به سرعت تکامل می یابد
. همچنین، تغییرات مسیر رود خانه ها در دوره های بسیار کوتاهتری روی می دهد. بررسی های
اقلیمی نیز نشان داد که رابطه شدت و مدت بارش در منطقه از شرایط استثنایی برخوردار
تحولات ژئومورفیک اجزای شبکه رودخانهای در تشکیل و تحول دلتاها / 133
است؛ به طوری که بارش ها عمدتا کوتاه مدت و با شدت بسیار زیادی می بارند (نوحه گر،
44 ). بنابر این، ضریب رواناب ار دامنه بالا تری برخوردار است . این مسأله در ،1380
سال هایی که دامنه موسمی های جنوب شرقی آسیا به منطقه کشیده می شود، از آستانه های
53 ). از آنجا که طول حوضه های آبخیز چندان زیاد : بالاتری برخوردار است (یمانی، 1375
نیست. بنابراین، زمان تأخیر سیلاب ها نیز عمدتا بسیار کوتاه است. تمامی مسائل گفته شده
حاکی از ناپایداری بستر و سواحل رود خانه های منطقه است . بررسی ها نشان داد که
آبادی های استقرار یافته بر روی بخش های ساحلی رود خانه ها بدون ملاحظات
ژئوموروفولوژیک و ضریب ناپایداری سواحل رود خانه ها تمرکز یافته اند . از این رو،
مخاطرات تغییر مسیر، تکامل پیچان رود ها و تغییر مسیر آنها برای تهدید آبادی ها و
سازه های استقرار یافته در این بخش ها دور از انتظار نیست.
منابع
-1 آریوکوک و جی. سی. دورکمپ .( 1378 ). ژئومورفولوژی و مدیریت محیط،ج 2، ترجمه: شاهپور گودرزی نژاد،
تهران: سمت.
-2 احمدی، حسن.( 1374 ) ژئومورفولوژی کاربردی (فرسایش آبی)، تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
-3 اداره کل منابع طبیعی استان هرمزگان .( 1381 ). اطلاعات مربوط به وضعیت پوشش گیاهی استان هرمزگان،
بندرعباس .
-4 چورلی، ریچارد جی، استانلی ای. شیوم، دیوید ای. سودن .( 1379 ). ژئومورفولوژی (جلد سوم : فرآیندهای دامنه ای،
آبراهه ای، ساحلی و بادی) ، ترجمه : احمد معتمد، تهران : سمت.
تکامل ژئومورفولوی دلتای رود سپیدرود در ».( -5 جداری عیوضی، جمشید؛ مجتبی یمانی و رضا خوش رفتار.( 1384
. پژوهش های جغرافیایی، ش 53 ،« کواترنر
-6 دانه کار، افشین.( 1380 ). بررسی وضعیت رسوب گذاری در عرصه های جنگلی حرا، رساله مقطع دکتری دانشگاه
تربیت مدرس.
-7 رژه کک .( 1370 ). ژئومورفولوژی ( جلد دوم : ژئومورفولوژی اقلیمی )، ترجمه : فرج الله محمودی، تهران: انتشارات
دانشگاه تهران.
. 1 سال 1334 : -8 سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، عک سهای هوایی 55000
1، استان هرمزگان . : 1 و 250000 : -9 سازمان جغرافیایی نیروهایی مسلح، نقشه های 50000
. 1 سال 1374 : 10 - سازمان نقشه برداری کشور، عکس های هوایی 40000
134 / فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 27 ، شماره سوم، پاییز 1391 ، شماره پیاپی 106
1 بلوک های بندرعباس و میناب. : 11 - سازمان نقشه برداری کشور، نقشه های رقومی 25000
12 - صمدیان، محمدرضا .( 1981 ). طرح پژوهش های زمین شناسی – تکتونیک مکران بیرونی،تهران : سازمان
زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور .
. مجله منابع طبیعی، ش 47 ،« طبقه بندی مقاومت سنگ ها به فرسایش ».( 13 - فیض نیا، سادات.( 1374
14 - کلتات، دیتر.( 1378 ). جغرافیای طبیعی دریاها و سواحل، ترجمه، محمدرضا ثروتی، تهران : سمت.
15 - مهندسان مشاور پیشاهنگان آمایش .( 1383 ). طرح توسعه و عمران ( جامع ) ناحیه بندرعباس،تهران: وزرات مسکن
و شهرسازی .
16 - مهندسان مشاور جاماب.( 1378 ). طرح جامع آب کشور، حوضه آبریز ساحلی میناب - بندرعباس،تهران : وزارت
نیرو.
. 17 - نوحه گر، احمد.( 1380 ). ژئومورفولوژی دلتای رودخانه میناب، رساله دکتری، دانشگاه تهران، 1380
18 - نوحه گر احمد و مجتبی یمانی .( 1385 ). ژئومورفولوژی ساحلی شرق تنگه هرمز با تاکید بر فرسایش بادی،
دانشگاه هرمز گان.
19 - یمانی، مجتبی .( 1378 ). اثر حرکات آب دریای عمان در تشکیل و تکامل تالاب های جزرومدی، پژوهش های
جغرافیایی، ش 37 ، تهران: موسسه جغرافیا، اسفند.
20 - یمانی، مجتبی.( 1375 ). ژئومورفولوژی ساحلی شرق تنگه هرمز، رساله دکتری، دانشگاه تهران.3.