تقویم

تقویم هجری شمسی

تقویمی که امروز از آن استفاده می‌کنیم، جزو دقیق‌ترین گاهشماری‌های جهان است. این تقویم که 125 سال (و نه 1388 سال) بیشتر عمر ندارد، در طول عمر خود فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است.

تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم‌الدوله استخراج کرد. او عبارت 1264 شمسی را در حاشیه تقویم سال 807 جلالی مطابق 3-1302 هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از مکّه مکرمه به مدینه منوره باشد. البته تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف است که اصول آن به قرار زیر است:

 

 

مبداء آن، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام از مکّه مکرمه به مدینه منوره است که 119 روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه 19 مارس 622 میلادی است.

• لحظه تحویل سال مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، وقتی‌که خورشید از نیم‌کره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می‌شود. این لحظه که اول برج حمل نامیده می‌شود، نوروز نامیده می‌شود و همیشه ‌بر روز اول بهار منطبق است.

• سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 2/45 ثانیه اندازه‌گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می‌کند.

مدت سال شمسی حقیقی در دوره‌ای50 ساله (1385-1335هـ.ش ) بین 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 42 دقیقه تا 365 شبانه‌روز و 6 ساعت و 4 دقیقه در تغییر بوده است. توجه داشته باشید این مقدار متفاوت با سال نجومی است که زمین یک دور کامل به دور خورشید می‌گردد و مقدار آن 365.2564 شبانه‌روز معادل 365 شبانه‌روز و 6 ساعت و 9 دقیقه و 10 ثانیه است.

 

ردیف	نام	معنی
1	حَمَل	بره
2	ثور	گاو
3	جوزا	دوپیکر
4	سَرَطان	خرچنگ
5	اسد	شیر
6	سنبله	خوشه
7	میزان	ترازو
8	عَقرب	کژدم
9	قوس	کمان، کماندار
10	جَدی	بزغاله
11	دَلو	آب‌دهنده، آبکش
12	حوت	ماهی

• این تقویم شامل دوازده ماه حقیقی به نام« بُرج » است که به نام 12 صورت‌فلکی قدیمی منطقه‌البروج که خورشید هر سال از آن‌ها عبور می‌کند، نام‌گذاری شده است. از حدود 20 قرن قبل از آن، منجمان دایره‌البروج را به 12 برج مساوی قرارداری تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت از آن صورت‌فلکی‌ای است که خورشید در آن به سر می‌برد.

ضمن آن‌که به دلیل حرکت تقدیمی زمین، محور زمین هر 25800 سال یک بار در آسمان دور می‌زند و برج‌ها در این بازه زمانی یک دور کامل روی تمام صورت‌های فلکی گردش می‌کنند (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است).

 از سوی دیگر، به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از 29 تا 32 روز متفاوت بود و همانند ماه قمری، گاه پیش می‌آمد که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر 4 یا 5 سال یک‌بار نیز مجموع طول سال به 366 شبانه‌روز می‌رسید و به اصطلاح، سال کبیسه می‌شد.

 

 تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویم‌های قدیمی و در امور گمرکات و مالیّه ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ تا آن‌که در سال 1328 هجری قمری / 1288 هجری شمسی، میرزا عبدلحسین‌خان شیبانی وحیدالملک، نماینده تهران در مجلس شورای ملّی، طرحی با موضوع قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی را از تاریخ قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده 3 قانون محاسبات عمومی، مصوّب 21 صفر 1329 / 2 حوت 1289 پذیرفته شد و تقویم هجری شمسی بُرجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.

تقویم هجری شمسی در اواخر سال 1303 هجری شمسی بُرجی، جمعی از نمایندگاه دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که نام برج‌های عربی متداول در تقویم بُرجی به نام‌های فارسی تبدیل شود و نام سال‌ها در دوره دوازده‌حیوانی رایج نیز متروک شود. پس از بحث‌های فراوان، بالاخره در جلسه 148 مجلس شورای ملی ایران در شب سه‌شنبه 11 فروردین 1304، قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز 1304 شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.

تقویم هجری شمسی که تا امروز تقویم رسمی کشور است، به‌غیر از نام و طول هر ماه همانند تقویم هجری شمسی بُرجی است. نام ماه‌های تقویم هجری شمسی ریشه اوستایی دارند و از القاب اهورامزدا یا اسامی فرشتگان انتخاب شده است.

 

ردیف	نام	معنی	طول
1	فروردین	نیروی پیش‌برنده	31
2	اردیبهشت	راستی و پاکی	31
3	خرداد	کمال و رسایی	31
4	تیر	باران	31
5	اَمرداد	جاودانگی و بی مرگی	31
6	شهریور	کشور برگزیده	31
7	مهر	عهد و پیمان	30
8	آبان	آب‌ها	30
9	آذر	آتش	30
10	دی	آفریدگار، دادار	30
11	بهمن	اندیشه نیک	30
12	اسفند	فروتنی و بردباری	29 (30)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیق‌ترین تقویم‌های جهان محسوب می‌شود. برخی از دلایل برتری این تقویم به ترتیب زیر است:

• مدت سال شمسی، نوروز و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین می‌شود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه‌های پنج ساله، باعث انطباق دایمی و دقیق‌تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی می‌شود.

• تعداد روزهای ماه‌های تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماه‌ها با مدت حرکت ظاهری غیربکنواخت مرکز خورشید روی دایره‌البروج هماهنگی کامل دارد.

• آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت شروع می‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تقویم هجری قمری

   تقویمی است که در حال حاضر در ممالک اسلامی مورد استفاده است. این تقویم در زمان خلافت عمر، بدلیل اینکه وجود یک تقویم منظم برای امپراطوری اسلام، لازم به نظر می رسید، با توجه به اطلاعات ایرانیان که در این امر تخصص داشتند و همکاری شخصی به نام (هرمزان) تاریخ هجری قمری بوجود آمد. مبدأ این تاریخ روز پنج شنبه یا جمعه سالی است که حضرت محمد(ص) از مکه به مدینه هجرت فرمودند. در اینجا سوالی پیش می آید که (چرا زمان پیش از هجرت مبدأ قرار نگرفته؟ مثلاً تاریخ تولد یا زمان رسالت؟).پیش از آن زمان، اعراب حجاز مبدأ تاریخ را )عام الفیل) حساب می کردند و آن را مطابق با 570 میلادی می دانستند که برابر بود با تولد حضرت محمد(ص) یا موقع هجوم حبشه بر مکه که از لحاظ روایت تاریخی نادرست است.

   سال هجری یعنی سال 622 میلادی را مبدأ تاریخ مسلمانان قرار دهند ولی از آنجا که در آن گاهنامه قمری معمول بود، روز آغاز مبدأ تاریخ هجری جدید را، نخستین روز ماه اول همان سال هجرت به حساب گاهنامه قمری قرار دادند که مطابق است با 16 ژوئیه 622 میلادی.

   تاریخ هجری قمری مبتنی بر دوره حرکت قمر به دور زمین می باشد. سال قمری مرکب از 12 ماه قمری است که هرگز از 30 شبانه روز تجاوز نمی کند و از 29 روز هم کمتر نمی باشد و تا چهارماه متوالی ممکن است 30 روز باشد و تا سه ماه متوالی 29 روز اما منجمین، تقویم قمری متوسط را اعتبار می کنند که در آن طول ماهها ثابت و از محرم به بعد متناوباً 30و 29 شبانه روز است. چون طول سال قمری متوسط برابر با 367/354 شبانه روز است که امکان درست بودن آن خیلی ضعیف است. که آن کسر 367/0 روز در طی 30 سال برابر با 11 شبانه روز می شود و در هر دوره سی ساله در سالهای 2و 5و 7و 10و 13و 15و 16و 18و 21و 24و 26و 29 کبیسه در آن واقع شده است. بدین ترتیب که در هر یک از این سالها یک شبانه روز به ذوالحجه اضافه می کنند تا 30 شبانه روز شوند.

   از این سالنمای در بسیاری از آیین‌های اسلامی، از قبیل روزه، حج، تعیین ماه‌های حرام، و عزاداری استفاده می‌شود.ماه‌های این گاه‌شماری به‌ترتیب عبارتند از: محرم، صفر، ربیع‌الاول، ربیع‌الثانی، جمادی‌الاول، جمادی‌الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده، و ذیحجه.

   روز اول هر ماه در این گاهشماری معمولا بر اساس مشاهده یا پیش‌بینی مشاهده‌پذیری هلال ماه نو در شامگاه روز ۲۹ یا ۳۰ ماه قبل، که آن را استهلال می‌نامند، تعیین می‌شود. این گاهشماری باتوجه به شیوه‌های مختلف تعیین اول ماه و تعداد روزهای ماه هر سال با عناوین گاه‌شماری هجری قمری هلالی، قراردادی و ام‌القری شناخته می‌شود.

 

نکات :

   1)تقویم ما به هیچ عنوان تقویم «هجری شمسی» نیست یعنی این تقویمی که الان در ایران رایج است هجری شمسی نیست البته مدتی تقویم هجری شمسی در ایران رواج داشته است که  برجهای آن عربی بوده است: ( مثل «حوت» و «قوس» و «جوزا»). بلکه تقویم فعلی ایران نامش:« تقویم جلالی خورشیدی» هست .که در زمان خوارزمشاهیان وضع شده است. (البته ریشه باستانی داره و در زمان خوارزمشاهیان مدون گردیده است) این تقویم دقیقترین و بی نظیرترین تقویم جهان هست. .تنها اشتراک تقویم جلالی خورشیدی ما با تقویم هجری شمسی در این است که هر دو ابتدای سال را اول بهار قرار می دهند.البته مبدا ان هم هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه و لاغیر .

2) زنده یاد استاد احمد بیرشک زحمتهای بسیاری در راه  احیای تقویم جلالی خورشیدی کشیدند و حق زیادی به گردن همه ایرانیان دارند. متاسفانه ایشان چند سال پیش به رحمت خدا رفتند .استاد بیرشک در واقع استاد مسلم رشته «تاریخ علوم» بودند و در زمینه تقویم کسی رو هم پایه ایشان نداریم .

3)ویژگیهایی که تقویم جلالی خورشیدی رو به برجسته ترین و دقیق ترین تقویم جهان تبدیل می کند به این شرح می باشد :

1- شروع تقویم هر سال در ابتدای بهار (یعنی دقیقا روز اول بهار) و انطباق بی نظیر فصل ها با ماه ها .
2- تقسیم دقیق روزهای سال به ماه ها و روزها بنحوی که برعکس تقویمهای دیگر (مانند میلادی) تقویم جلالی خورشیدی برعکس تقویم میلادی که ماه های 31 روزی و 30 روزی و 29 روزی اون بی نظم هستن و حتی یک ماه 28 روزی هم دارد (فوریه) تقویم جلالی خورشیدی بسیار دقیق و منظم می باشد ولی در هجری شمسی این نظم وجود ندارد.

3-ملاک ایجاد تقویم جلالی خورشیدی وضعیت زمین در یک دوره گردش خودش به دور خورشید است که در هیچ تقویم دیگری (بجز هجری شمسی) چنین ملاک دقیقی وجود ندارد . مثلا در تقویم هجری قمری چون ملاک گردشهای ماه به دور زمین هست هیچ نظم و ثباتی وجود ندارد .در تقویم میلادی هم که اصلا برای محاسبه اولیه تقسیم هیچ مبنایی وجود ندارد. یعنی ماه های میلادی بر هیچ اساسی تنظیم نشده است . مثلا اول ژانویه هیچ اتفاق خاصی در طبیعت رخ نمیدهد که به عنوان ابتدای سال انتخاب شده است.

4-در هیچ تقویمی در جهان سال کبیسه به دقت تقویم جلالی خورشیدی محاسبه نشده است . در تقویم جلالی خورشیدی پس از گذشت هر 3 سال یک سال کبیسه وجود داره که دقیقا در آخرین روز سال اتفاق می افتد (در تقویم میلادی در آخر سال محاسبه نمی شود بلکه در اواسط سال محاسبه می شود) و پس از گذشت هر 4 دوره کبیسه یکبار «کبیسه کبیره» اتفاق می افته کبیسه کبیره یعنی اینکه پس از وقوع یک کبیسه بجای اینکه 4 سال بعد کبیسه بعدی رخ دهد 5 سال بعد رخ می دهد و این فقط به خاطر انحلال خطاهای ناچیز در محاسبات پیش بینی شده می باشد.لازم به یادآوری است بخاطر اینکه نگهداری این روند (کبیسه کبیره) مشکل است و ظاهرا الان در تقویم رسمی کشور کبیسه کبیره محاسبه نمی شود و سال پنجم بعد از یک کبیسه بعنوان کبیسه بعدی محاسبه می گردد .لازم به ذکر است که تقویم جلالی خورشیدی از زمان پیدایش تا الان تغییراتی کرده که همه در جهت بهبود آن بوده است. مثلا در ابتدا بجای وجود 6 ماه 31 روزی و 5 ماه 30 روزی و 1 ماه 29 روزی دقیقا 12 ماه 30 روزی وجود داشته است که می شود 360 روز . 5 روز باقی مانده را هم در پایان سال محاسبه می کردند یعنی جزء هیچ ماهی نبوده است و پس از اتمام اسفند ماه 5 روز رو بعنوان «ایام خمسه مستقرقه» در نظر می گرفتند. بعد به نوروز و اول فروردین ماه می رسیدند. ولی بعدها بخاطر اینکه این 5 روز که جزء هیچ ماهی نبوده در کارهای دیوانی ایجاد اشکال می کرده به شکل فعلی تغییر کرده است.در آخر این نکته لازم به ذکر است که یکی از افرادی که در تنظیم این تقویم سهم عمده ای داشته حکیم عمر خیام بوده است.